نگاهی فرهنگی به سیاست های ابلاغی برنامه ششم توسعه

منتشر شده در شماره 262 هفته نامه پنجره (+ و +)

تابستان 94 بود که رهبر معظم انقلاب سیاست‌های کلی برنامه ششم توسعه را بر محورهای سه‌گانه‌ی «اقتصاد مقاومتی»، «پیشتازی در عرصه‌ی علم و فناوری» و «تعالی و مقاوم‌سازی فرهنگی» ابلاغ نمودند. مرور بندهای این ابلاغیه و تحلیل محتوای آن نشان می‌دهد، این سیاست ها در بستری فرهنگی و با نگاهی فرهنگ‌ساز طرح‌ریزی و تدوین شده است.

این نگاه فرهنگ‌محور به پیشرفت و توسعه کشور و اینکه معظم‌له همواره مسائل سیاسی و اقتصادی را حاشیه و ذیل بر فرهنگ می‌دانند^[1] و بر توجه به جایگاه واقعی و شایسته فرهنگ به عنوان هویت یک ملت تاکید دارند^[2] به خوبی در بندهای سیاست کلی برنامه ششم توسعه نمود دارد. از همین رو بندهای هشتادگانه سیاست‌های ابلاغی نیازمند بررسی محتوایی دقیق از حیث الزامات و ضرورت‌ها و راهبردهای فرهنگی است.

به واقع برای تحقق تمامی محورهای سه‌گانه این سیاست‌ها خاصه «تعالی و مقاوم‌سازی فرهنگی» می‌بایست از میان انبوه فعالیت‌های فرهنگی «اولویت»ها را شناخت و ضمن شناسایی نارسایی‌ها و راهکاریابی برای برورفت از این معضلات، پیش‌نیازهای اساسی در مسیر «تعالی و مقاوم‌سازی فرهنگی» را شناسایی و اولویت بندی کرد و فعالیت‌ها را بر اساس میزان موفقیت در پیشرفت کشور و جلوگیری از رخنه و نفوذ فرهنگی و در یک کلام در زدن اهداف دشمن، درجه‌بندی کیفی نمود.

در این باره نکاتی است اجمالی:

یک) تفسیر پیشرفت در هر جامعه‌ای منبعث از ایدئولوژی و جهان‌بینی حاکم بر آن است. در جامعه‌ای که تار و پود آن بر مبنای بینش و جهان‌بینی الهی است، پیشرفت جوامع و انسان‌ها در جنبه‌های فکری و اعتقادی و عملی، از حق تفسیر می‌گردد. «هدف اساسی در چنین پیشرفتی، تحول درونی انسان ها و تحقق کمال آنها می باشد»[3] قطع به یقین الگوی پیشرفت در چنین جامعه‌ای که برآمده از تفکر اسلامی و الهی است منفک از نگاه توسعه‌محور در نظام سرمایه‌داری است. در چنین نگاهی اقتصاد و زیرساخت‌های اقتصادی تعیین کننده پیشرفت جامعه نیستند. بلکه فرهنگ و ارزشهای فرهنگی است که بسترساز پیشرفت یک کشور است. چه آنکه ارزشهای فرهنگی، تعیین کننده اهداف اقتصادی هستند و به همین دلیل اهمیت مطالعات فرهنگی به عنوان مرحله مقدماتی برای مطالعه اقتصادی محسوب می شود.

در سیاست های ابلاغی برنامه ششم توسعه، امور اقتصادی بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. تمام بندهای این بخش خاصه مهمترین بخش آن یعنی «اقتصاد مقاومتی» تنها با فرهنگسازی و گفتمان سازی در جهت اهدف تعیین شده قابل تحقق است. از همین روست که فرهنگ جایگاه کلیدی خود را در اقتصاد مقاومتی نشان می دهد.

دو) در بخش «امور فناوری اطلاعات و ارتباطاتِ» سیاست‏های ابلاغی نیز تحقق «توسعه‌ی محتوا در فضای مجازی»، «بومی‌سازی شبکه‌های اجتماعی» و «ایجاد، تکمیل و توسعه‌ی شبکه ملی اطلاعات و تأمین امنیت آن» از یکسو نیازمند مطالعات فرهنگی و نگاه به ارزش های بومی و دینی فرهنگی است و از سوی دیگر بهره برداری صحیح از آن نیازمند فرهنگسازی در سطح آحاد جامعه است.

سه) بسط و توسعه امور اجتماعی در نسبتی مستقیم با ارزش های فرهنگی هستند. «رفاه و تأمین اجتماعی، سلامت و بهداشت، تربیت‌بدنی و ورزش، نهاد خانواده، سیمای شهر و روستا، معماری اسلامی ـ ایرانی، گردشگری و سایر امور اجتماعی مندرج در سیاستهای برنامه ششم توسعه در گرو عمق بخشی به فرهنگ و ارزشهای فرهنگی و تثبیت هویت فرهنگی مردم جامعه است. به واقع آنچه باعث تحقق رفاه اجتماعی در جامعه می شود، فرهنگسازی و ایجاد گفتمان فرهنگی در مقولات یادشده است.

چهار) یک جامعه زمانی به بلوغ سیاسی مطلوب و پایدار می رسد که آحاد آن جامعه از مبانی و ارزشهای فرهنگیِ بومی و دینی به نحو عمیق برخوردار باشند. از سوی دیگر تصمیم‌گیری های سیاسی و اقتصادی باید ذیل اعتقادات و ارزش‌های متعالی فرهنگ جامعه اسلامی اتخاذ شود. در تحقق بندهای سیاست خارجی برنامه ششم توسعه،  ارزشهای فرهنگی تعیین کننده مبانی و خط مشی های سیاسی کشور است و در این زمینه «باید ملتفت لوازم فرهنگی آن»[4] بود.

پنج) شاید امور دفاعی و امنیتی به ظاهر در نسبی کمرنگ با فرهنگ باشند اما واقع امر این است که نهادینه سازی باور عمومی نسبت به تاثیر دفاع ـ هم از نوع سخت[5] و هم از نوع نرم آن ـ یکی از مهمترین راهبردهای فرهنگی در زمینه امنیت ملی است. این امر در حوزه دفاع غیرعامل بیشتر نمود پیدا می کند. تقویت جبهه فرهنگ، خود عاملی بسیار مهم در تقویت پدافند غیر عامل است. چه آنکه ارتقاء دفاع فرهنگی و آستانه مقاومت مردم در برابر تهدیدات نرم فرهنگی نیازمند گسترش مفاهیم پدافند غیرعامل در ارزش‏ها، باورها و گرایش‏های مردم جامعه است.

ششم و آخر اینکه) همانگونه که در مقدمه اشاره شد نگاه فرهنگ محور بر تمامی بخشهای سیاستهای برنامه ششم توسعه خاصه در بند 73 این سیاستها خلاصه می شود: «توجه ویژه به توسعه و تجلی مفاهیم، نمادها و شاخص‌های هویت اسلامی ـ ایرانی در ساختارهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور» و سایر بندهای این بخش نیز تجلی همان روح فرهنگی حاکم بر سیاستهای ابلاغی است.

و نیز دو نکته در این بخش حائز اهمیت است: اول توجه به «هویت اسلامی ـ ایرانی»، که به طور ویژه در بندهای این بخش بر آن تمرکز شده است؛ و دوم تاکید بر تهیه پیوست فرهنگی که نیازمند همت ویژه دستگاههای متولی فرهنگی است.