*مجید صحاف

اندیشه انقلاب اسلامی که باز تعریفی از اسلام ناب در عصر معاصر است، بر منش و نگرشی فرهنگی مبتنی است که از قلمرو جغرافیایی ایران پا فراتر نهاده و تاثیرات مختلف و قابل احصایی بر تمامی ساحت‫ها در عرصه‫ های منطقه‫ ای و جهانی پدید آورده است.

با این حال وجه ممیزه و بارزی که جهان غرب را بدان حساس و غیرباور کرده، شیوه نوینی از «زیست فرهنگی» است که به عنوان اندیشه‫ای نو در سطح جهانی در حال نفوذ است. البته فی الحال چنین ادعا نمی‫ شود که این رویکرد فرهنگی بر رویکردهای جهانی غلبه یافته و مورد پذیرش و حتی الگوگیری است، بلکه منظور بیان این واقعیت است که انقلاب اسلامی توانسته است سبکی نو در فرهنگ عرضه کند که فرهنگ غرب در برابر آن احساس خطر کرده و از همین رو با تمام توان و امکانات برای تضعیف پایه‫ های این فرهنگ اسلامی ـ ایرانی به میدان کارزار آمده است.

«شبیخون فرهنگی»، «تهاجم فرهنگی»، «جنگ نرم» و مفاهیمی از این سنخ که به فرموده رهبر انقلاب واقعیتی غیرقابل انکار است، امروز به عنوان اصلی ترین و دراز مدت‫ترین اهرم فشار به جمهوری و انقلاب اسلامی می‫ باشد. وظایف دستگاه‫ها و متولیان فرهنگی نیز در این آفند و پدافند فرهنگی، هم‫افزایی و نگاه درون‫زا به ظرفیت‫ها و امکانات برای مقاوم‫سازی ریشه‫ای و بنیادین فرهنگ اسلامی ـ ایرانی و نگاه قرارگاهی به مقوله فرهنگ است.

از همین رو رهبر انقلاب با درایت و هوشمندی همیشگی خود مفهوم «قرارگاه فرهنگی» را مطرح کردند و مهمترین اولویت‫های کاری و سیاست‫های این قرارگاه فرهنگی را «استفاده کامل و کارآمد و هم‌افزا از همه‌فرصت‌ها و ظرفیت‌ها»، «مهار تهدیدها و آسیب‌ها با نگاه حکیمانه و معقول» و «مواجهه هوشمندانه با معارضه‌های مهاجمان و ستیزه‌گران» بر شمردند.[[1]]

مفهوم «قرارگاه فرهنگی» که اولین بار در سال 84 از سوی رهبر انقلاب مطرح گردید، بدون شک عنوانی متقن و راهبردی است که معظم‫له به منظور ارتقاء معرفت فکری متولیان عرصه فرهنگ در شناسایی جایگاه و عرصه عمل هر یک از دستگاه­های درگیر در موضوع فرهنگ، بیان داشته‫‫اند.

شاید تعبیر «قرارگاه» که یک اصطلاح جنگی و نظامی است به بعضى گوش‫ها سنگین باشد اما «واقع قضیّه این است که کارزار فرهنگى از کارزار نظامى اگر مهم‌تر نباشد و اگر خطرناک‌تر نباشد، کمتر نیست»[[2]] در واقع قرارگاه به لحاظ معرفت‫شناسی مرکزی است که با هدف متمرکزسازی و نظارت تحت شبکه‫ای واحد، مسئولیت هدایت و راهبری فکری ـ عملیاتی کلیه مجموعه‫های مرتبط با حوزه فعالیت (و نه وابسته به خود)[[3]] را دارد. مع‫الوصف «قرارگاه فرهنگی» وظیفه دارد با بهره‫گیری از تمامی ظرفیت‫های ساختاری و کارکردی موجود در کشور، با مهندسی هوشمندانه فرهنگی جهت تدوین قواعد و مقررات فرهنگی، سیاست‫گذاری کرده و ارگان‫ها و متولیان مربوطه را مأمور به اجرای این سیاست‫ها نماید.

نهاد؛ قرارگاه راهبردی کتاب و کتابخوانی

نهاد کتابخانه‫ها مطابق با رسالت ذاتی خود در «ترویج و تعمیق فرهنگ کتابخوانی» و «ارتقاء آگاهی عمومی جامعه از طریق همگانی­سازی و عمومی­سازی دانش»[[4]]، به عنوان یکی از متولیان فرهنگی و مراکز مهم و زیرساختی تحول و پیشرفت محسوب می‫شود که مطابق با «سند چشم انداز 20 ساله» کشور، جامعه ایرانی را با اتکا بر تولید دانش بومی و ارتقاء سطح فرهنگ عمومی در مسیر پیشرفت و تعالی راهبری می‫کند.[[5]] پیشرفتی که لازمه آن داشتن جامعه‌ای متفکر است که بتواند الگویی بومی در جهت تقویت مولفه‌های ایرانی ـ اسلامی ارائه دهد و این امر تنها با بسترسازی مناسب برای ترویج فرهنگ کتابخوانی و ارتقای مطالعه مفید محقق می‌شود.

با نگاه به کارکردهای مستمر و فعال نهاد کتابخانه‫ها در طراحی و برنامه‫ریزی در عرصه کتاب و کتابخوانی که از سویی مبنای عمل در حوزه علم، آموزش و تحقیق و پژوهش می‫باشد و از سوی دیگر در ارتقاء هرم علمی کشور مطابق با سیاست‫های علم و فناوری[[6]] نقش ویژه‫ای دارد، از اهمیت راهبردی این نهاد حکایت دارد. در این زمینه جایگاه، نقش و مأموریت‌های نهاد کتابخانه‫ها[[7]] رسالتی است که بر عهده دیگر نهادهای کشور ـ بصورت متمرکز و تخصصی ـ گذاشته نشده است. لذا ویژگیهای ذاتی و کارکردی نهاد در عرصه فرهنگ در جهت ترویج فرهنگ کتابخوانی و ارتقاء فرهنگ عمومی جامعه و با هدف ِ غاییِ «رسیدن به حداقل 10 برابر مطالعه سال پایه در سال 1404»[[8]] و «دستیابی به جایگاه ممتاز در جهان از نظر سرانه مطالعه و به خصوص مطالعه مفید»[[9]] و با اهدافِ کلانی چون:

-   بسترسازی در جهت تحقق اهداف و سیاست‫های نظام فرهنگی کشور

-   ارتقاء تعاملات فکری و عملی در راستای تولید علم[[10]]

-   تقویت خلاقیت اجتماعی عموم افراد[[11]]

-   کاهش فاصله طبقه فرهیخته و طبقه عامه[[12]]

-   تحقق عدالت اجتماعی در عرصه فرهنگ از طریق توزیع عادلانه امکانات و برنامه‌های فرهنگی

-   ایجاد پویایی فکری و اجتماعی در جامعه

و اهداف نهایی:

-   نهادینه­ کردن مطالعه مفید به عنوان یک ارزش و عادت عمومی در جامعه[[13]]

-   طراحی مدل بومی مطالعه در کشور

-   توسعه و ترویج فرهنگ کتابخوانی به تناسب اقتضائات، نیازها و خلاهای فرهنگی کشور

-   هدایت محتوای مطالعه آحاد جامعه[[14]]

-   توجه به مطالعه غیردرسی و مفید در روند آموزش رسمی کشور[[15]]

و اهداف عملیاتی:

-   بسترسازی برای تولید علم و بومی‌سازی آن از طریق توسعه سخت افزاری و نرم افزاری کتابخانه‌ها به مثابه قطب‌های پژوهشی

-   آگاهی­بخشی، اطلاع­رسانی و ارتقاء سطح فکری جامعه از طریق دسترسی سریع، آسان و عادلانه‌ به منابع اطلاعاتی مورد نیاز با توجه به اقتضائات سنی، فرهنگی، جغرافیایی و جسمی[[16]]

-   هدایت‌کننده‌ اوقات فراغت و توسعه دهنده‌‌ فرهنگ مطالعه و کتابخوانی با هدف جذب فراگیر مخاطب به ویژه کودکان، نوجوانان و جوانان[[17]]

-   آموزش مادام‌العمر افراد جامعه از طریق تعامل با نهادهای آموزشی و تسهیل در چرخه‌ دانش با تأمین منابع اطلاعاتی[[18]]

در راستایِ سیاست‫های کلانِ:

ـ «مدیریت مطالعه و خدمات کتابداری و اطلاع­رسانی به تمامی مخاطبان برای دانش پایگی و بصیرت جامعه»[[19]]

ـ ارتقاء هویت اسلامی ـ ایرانی با غنی کردن مجموعه­سازی منابع اطلاعاتی

ـ ترویج فرهنگ مطالعه اثربخش در حوزه­های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تبدیل شدن فرهنگ مطالعه به یک فضیلت فردی و اجتماعی.

ـ تقویت­کننده ‌«‌‌‌مؤلفه‌های هویت ملی ایرانیان»، حافظ و انتقال‌دهنده‌ ارزش‌های دینی و فرهنگی در برابر از‌ خود بیگانگی فرهنگی و گسست نسل‌ها[[20]]

و همچنین در اختیار داشتن زیرساخت‫ها، منابع و امکانات[[21]]، و انجام فعالیتهای سخت‫افزاری و نرم افزاری، از جایگاه استراتژیک نهاد کتابخانه‫ها در عرصه فرهنگ و لزوم تبدیل شدن آن به قرارگاه فرهنگی حکایت دارد.

این درحالی‫است که رهبر انقلاب در دیدار با دبیرکل و معاونان نهاد کتابخانه‏ها در تاریخ 9/12/89 به عملیاتی شدن برنامه‏ها و فعالیت‏های نهاد در جهت اهداف پیش‫بینی شده تاکید داشتند. از همین رو نهاد کتابخانه‫های عمومی به عنوان «خاکریز فتح نشده فرهنگی» نظام، از یکسو برای تحقق افق «قرارگاهی» خود و از سوی دیگر به منظور دستیابی به «جامعه دانش­بنیان، عدالت­محور و برخوردار از انسان­های شایسته و فرهیخته و نخبه»[[22]] باید سیاست‫ها و راهکارهای عملیاتی زیر را مطمح نظر قرار دهد:

1. استفاده کامل و کارآمد و هم‌افزا از همه فرصت‌ها و ظرفیت‌های سخت‫افزاری و نرم‫افزاری و منابع انسانی[[23]]

2. «مهار تهدیدها و آسیب‌ها با نگاه حکیمانه و معقول»[[24]]

3. «مواجهه‌ی هوشمندانه با معارضات مهاجمان و ستیزه‌گران»[[25]] در جهت جلوگیری از «تاریخ‏سازی جعلی و ترویج ضد ارزش‏ها»[[26]] در عرصه فرهنگ و کتاب و کتابخوانی

4. پایش پیشرفت‫های فرهنگی کشور هم در عرصه کتاب و کتابخوانی و هم در عرصه‫های مرتبط با این فضا

5. نقش‫پذیری تسهیل‫گرانه، مکمل و الهام‫بخش در«فعالیت‫های خودجوش و فراگیر مردمی ـ خصوصاً جوانان مومن و انقلابی ـ»[[27]] در عرصه‫های فرهنگی و کتابخوانی

6.  مهندسی فرهنگی و تحول و نوسازی در ارائه خدمات عمومی و تخصصی

7. برخورد فعال و مبتکرانه نسبت به بندهای اسناد بالادستی نهاد کتابخانه‫ها[[28]] با نگاه به سند چشم‏انداز بیست ساله کشور، سیاست‏ها و برنامه های پنجم توسعه، سیاست‏های علم و فناوری .

8. پشتیبانی و تخصیص منابع و ظرفیت‫های سخت‫افزاری و نرم‫افزاری[[29]]

9.  رفع نواقع ساختاری و اصلاحات زیربنایی[[30]]

10.  شناسایی و احصاء تمامی ظرفیت‫ها، منابع، امکانات موجود برای تحول و حل مسائل کتابخوانی در کشور

11.  طراحی نظام تخصیص، اجرا و ارزیابی فعالیت‫های فرهنگی ـ ترویجی کتابخوانی در کشور

12.  برنامه‫ریزی راهبردی و عملیاتی در جهتِ رسیدنِ مجموعۀ نهاد به سمت فرصت­مداری، ثبات، آینده­نگری و اتخاذ تصمیم‫های استراتژیکی.

13.  شناسایی مولفه‫های حرکت جهادی نهاد به سمت «نهاد ِ تراز راهبردی کتاب و کتابخوانی» در کشور

14.  تدوین و اجرای پیوست‫های فرهنگی طرح‫های کلان و راهبردی در حوزه کتاب و کتابخوانی

15.  تدوین پیوست جامع فرهنگی در حوزه کتاب و کتابخوانی

شاخص‫ها و ویژگی‫های قرارگاهی نهاد‫ کتابخانه‫ها

رهبر معظم انقلاب اولین بار در تاریخ 13/10/84 در دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی عنوان «قرارگاه اصلی فرهنگی» را برای این شورا مطرح کردند و در همان بیانات و بیانات سال‫های بعد شاخص‫های و ویژگی‫های «قرارگاه فرهنگی» را تبیین نمودند.

با توجه به آنچه در بخش قبلی نسبت به ضرورت نگاه قرارگاهی به نهاد کتابخانه‫ها گفته شد، در این بخش ویژگی‫ها، ظرفیت‫ها، فرصت‫ها، امکانات و منابع نهاد کتابخانه را ـ با نگاهی آسیب‫شناسانه ـ با شاخص‫های مطرح شده از سوی رهبر انقلاب بررسی کرده و بر ظرفیت بالقوه و غنی نهاد به عنوان قرارگاه استراتژیک فرهنگ تاکید خواهد شد.

1. فعال، زنده، پویا و با نشاط

دوری از یکجانشینی در فکر و هدف و عمل، که انباشتگی راهبردی و عملیاتی را به دنبال خواهد داشت از جمله ویژگی‏های یک نهاد پویا و زنده است. چه آنکه نهاد کتابخانه‏‫ها به گواه اسناد بالادستی آن[[31]] و با توجه به «عاملیت» ذاتی در عرصه کتاب و کتابخوانی، ماهیتی پیشرونده و درون‏‏زا دارد. این رویکرد، نهاد را از عنصری منفعل که صرفا از برنامه‫‫های توسعه بهره‫مند می‫شود، خارج می‫کند و جایگاه آن را به فاعل توسعه (و نه عامل توسعه) ارتقاء می‫بخشد. از همین رو مصداق پویایی و «توقف‫ناپذیری»[[32]] و «شبیه بودن به کار صدا و سیما»[[33]] در کلام و مطالبه رهبری است که اگر به توقف و رکود بینجامد، در عصر انفجار اطلاعات و تحولات سریع علم و فناوری و ذائقه و انتظارات مخاطبین، به فرموده رهبر انقلاب «از شما عبور می‫کنند و شما مجبورید بدوید.»[[34]]

سوی دیگر این پویایی و پیشروندگی مربوط به عوامل و شاخص‫هایی[[35]] است که «قابلیت» نهاد را برای دستیابی و تحقق اهداف و وظایف و «عاملیت ذاتی» آن یاری می‫کنند. هرچند به استناد آمارهای ارائه شده رشد این شاخص‫ها دلیلی بر فعال و پویا بودن این نهاد فرهنگی می‫باشد اما برآیند بیرونی آن در جامعه و واقعیتی که در این زمینه وجود دارد، حکایت از عدم مطلوبیت وضعیت کتابخوانی و عدم تحقق رسالت ذاتی نهاد در جامعه می‫باشد. گواه این مدعا را می‫توان در تعداد اعضای کتابخانه‫ها[[36]] شمارگان کتاب در سال‫های اخیر[[37]] و عدم علقه به گفتمان کتاب و کتابخوانی در کشور مشاهده کرد. چه آنکه رهبر انقلاب نیز در دیدار با کتابداران و مسئولان کتابخانه‫ها در تاریخ 29/4/90 پس از شنیدن آمارهای ارائه شده از سوی مسئولین مربوطه، فرمودند: «ما در کشورمان، در جامعه خودمان، از واقعیتى که در این زمینه وجود دارد، راضى نیستیم. بله، درست است؛ امروز حجم کتاب‫هایی که تولید می شود، با گذشته خیلى تفاوت کرده است؛ گاهی چند برابر کتاب منتشر می‫شود یا تیراژ کتاب‫ها بالا می‫رود؛ لیکن این کافى نیست؛ این‫ها براى کشور ما خیلى کم است».

2.‫ ساختار سازمانی بر اساس مدل رهبری و فرماندهی:

توجه و پیاده‫سازی مدیریت دانش در ساختار نهاد کتابخانه‫ها و بازتعریف و بازطراحی فعالیت‏های فرهنگی نهاد مبتنی بر الگوی فعالیت قرارگاهی، و شناسایی مولفه‫های حرکت جهادی نهاد به سمت «نهاد ِ تراز راهبردی فرهنگ کتاب و کتابخوانی» در کشور از جمله عواملی هستند که بر بهبود ساختار سازمانی مبتنی بر مدل راهبری و عملیاتی و افزایش بهره‫وری آن تاثیر می‫گذارد.

اما متاسفانه مشکلات ساختاری و کثرت ساختاری در زیر مجموعه نهاد[[38]]، ذات راهبردی و متقن ِ فرهنگی ِ آن را کم‫اثر در عرصه فرهنگ ـ خاصه کتاب و کتابخوانی ـ کرده است.

از سوی دیگر «نیروی انسانی» و «کتابداران» به عنوان مهمترین سرمایه و رکن اساسی نهاد، در ساختار سازمانی آن و در جهت تحقق «قابلیت و عاملیت» نهاد در عرصه فرهنگ کتابخوانی نقش مهمی دارند. اما از حیث استاندارد‫های شاخص نیروی انسانی ـ که با استاندارهای قابل قبول فاصله بسیار دارد[[39]] ـ در توزیع مناسب، متناسب و اثربخش نیروی انسانی با توجه به شاخص اعضا و درجه کتابخانه‫ها و همچنین جنسیت کتابداران، تاکنون دارای نقص دستورالعملی بوده که این نقیصه نیز در حال پیگیری و اصلاح می‫باشد.

3. تعامل با سایر نهادهای متولی عرصه فرهنگ و پرهیز از موازی کاری‫

نگاه قرارگاهی به فرهنگ ـ بصورت کلان ـ و فعالیت‫های فرهنگی ـ بصورت خاص ـ اقتضا می‫کند از ایجاد آفتی به نام «موازی‫کاری» که مبتلابه اکثر دستگاه‫ها و ارگان‫های متولی فرهنگ است، جلوگیری شود. به واقع اصلی‫ترین مزیت قرارگاه فرهنگی، نگاه جبهه‫ای به عرصه فرهنگ، ایجاد هماهنگی و هم‫افزایی در عناصر و دستگاه‌های فرهنگی جبهه انقلاب و به تبع آن، حذف کارهای موازی غیرضروری و اجتناب از خنثی‫سازی کارهای یکدیگر و یا شکل‫گیری رقابت‫های ناسالم و تضعیف‫کننده است.

در عرصه کتاب و کتابخوانی سازمان‫ها و دستگاه‫های اجرایی و مراکز پژوهشی مختلفی با صرف هزینه‫های اضافی به فعالیت‫های جزیره‫ای می‫پردازند که برآیند این موازی‫کاری‫ها، افت کیفیت برنامه‫های راهبردی و فرهنگی کتابخوانی در کشور، استفاده غیرموثر و ناکارآمد از اعتبارات و هدر رفتن بودجه‫های تخصیص‫یافته، کاهش اقبال عمومی به فعالیت‫های جزیره‫ای انجام شده، و در نهایت عدم کارآیی مناسب طرح‫ها و برنامه‫ریزی‫های حوزه کتاب و کتابخوانی می‫شود. از همین رو لزوم تمرکز فعالیت‫های این حوزه در قالب یک قرارگاه واحد که به فرموده رهبر انقلاب نقش عملیاتی و راهبری و سیاستگذاری این عرصه را عهده‫دار شود، محسوس است.

نهاد کتابخانه‫ها که دارای هیأت امنایی متشکل از اعضای نهادهای مهم اجرایی و قانوگذار در عرصه فرهنگ است،[[40]] از ظرفیت بالایی برای تولیت این حوزه برخوردار است. اعضایی چون:

• «وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی» به عنوان رئیس هیأت امنا و متولی اصلی سیاستگذاری‫های کلان فرهنگی،
• رئیس شورای عالی استان‫ها به عنوان «پیشبرنده سریع برنامه‫های اجتماعی، اقتصادی، عمرانی، بهداشتی ، فرهنگی، آموزشی و سایر امور رفاهی در سطح استان، شهر، محل، روستا»[[41]] و «ناظر بر اجرای هماهنگ آنها»[[42]]
• عضو کمیسیون فرهنگی مجلس (به عنوان رابط میان نهاد و مرکز قانون‫گذار)
• معاون ذیربط از سازمان مدیریت و برنامه‫ریزی کشور (به عنوان مرجع نظارت‫کننده بر برنامه‫های کلان کشور تدوین‫کننده برنامه‫ها و سیاست‫های کلان تخصیص و تجهیز منابع)
• و دیگر اعضای هیأت امنا،

جلسات هیأت امنا را به یک اتاق فکر راهبردی ـ عملیاتی تبدیل می‫کند که هر یک از اعضا هم‫افزایی و تعامل را بین دستگاه‫های زیربط خود و نهادکتابخانه‫ها ایجاد می‫کنند. اما متاسفانه به دلیل ضعف باور ارزش و فضیلت کتاب و کتابخوانی و تأثیر آن در پیشرفت فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در میان دستگاه‫ها و نهاد‫های مختلف به هنگام پیشبرد برنامه‫ها و طرح‫ها و تخصیص و تأمین اعتبارات برای منابع انسانی و مادی، و وجود خلاءهای قانونی و عدم تمرکزگرایی در این عرصه، این تعامل و هم‫افزایی با چالش‫های جدی مواجه می‫شود. که یک نمونه آن عدم تعامل مناسب شهرداری‫ها در پرداخت نیم‫درصد از درآمد خود به کتابخانه‫هاست.

 4. پایش قوی عرصه فرهنگ

متاسفانه پایش میدان فرهنگی کشور و رصد فرصت‫ها و تهدیدات فرهنگی به منظور کنترل فضا و استفاده مناسب از فرصت‫ها و اقدام به بهنگام در قبال تهدیدات در آفند و پدافند فرهنگی، امری است که معمولا مورد توجه جدی هیچ یک از نهادها و متولیان عرصه فرهنگ نیست. چه آنکه دارا بودن سیستم رصد قوی فرهنگی و تبیین ارتباط سیستمی آن با توان رصدی کشور به عنوان ابزار قدرت نرم هر سازمان و نهادی به حساب می‫آید. این در حالی است که یکی از مشکلات جدی در پایش اطلاعات، ممانعت اکثر دستگاه‫ها و نهادها برای ارائه اطلاعات به دیگران است که ناشی از عدم وجود اطلاعات و سیستم اطلاعاتی قوی و دقیق است و از سوی دیگر ناشی از احتکار اطلاعات به منظور استفاده از آن به عنوان یکی از ابزارهای قدرت سازمانی است. تا از این ابزار قدرت همانگونه که قبلا ـ در قسمت پرهیز از موازی کار ـ گفته شد برای خنثی‫سازی کارهای دیگر سازمان‫ها و یا شکل‫گیری رقابت‫های ناسالم و تضعیف‫کننده در یک حیطه موضوعی استفاده شود.

نهادکتابخانه‫ ها نیز از حیث ضعف در پایش همه جانبه عرصه کتاب و کتابخوانی مستثنی نیست و خلاء قانونی رصد فرهنگی در اسناد بالادستی نهاد وجود دارد. از همین رو نگاه قرارگاهی ایجاب می‫کند نظام جامع رصد فرهنگی در عرصه کتابخوانی توسط این نهاد طراحی و اجرا و ارتباط آن با سازمان‫های متولی پایش فرهنگ تبیین شود.

 5.‫ نگاه به عقبه‫درون‫زا و مهندسی فرهنگی در عرصه کتاب و کتابخوانی

شاید در نگاه بسیاری این ابزارهای سیاسی و نظامی باشند که قدرت و اقتدار یک نظام را موجب می‫شوند. اما در عصر حاضر که قدرت نرم بر قدرت سخت غلبه یافته است، این ابزارهای فرهنگی درون‫زا هستند که «اقتدار درون‫زا» و «پیشرفت درون‫زا» را به همراه خواهند داشت.

متاسفانه امروزه عقبه درون‫زای دستگاه‫ها و نهادهای فرهنگی در شناسایی میدان فرهنگی کشور و احیاء و تقویت مولفه‫های بومی فرهنگ ناکارآمد هستند و در نتیجه در برابر فرصت‫ها و تهدیدات درونی و بیرونی فرهنگی منفعلانه و نابه‫هنگام عمل می‫کنند. نگاه درون‫زا به فرهنگ از اقتضائات قرار گاه فرهنگی‫است.

عقبۀ درون‫زای نهاد، کتابخانه‫ها، کتابداران، کتابخانه‫ها و انجمن‫های کتابخانه‫ای و دبیرخانه‫ها و هیأت امنا هستند که کتابداران و کتابخانه‫ها به عنوان خطوط مقدم این نهاد به شمار می‫روند. کتابخانه‫ها به عنوان پایگاه‫های عملیاتی قرارگاه و کتابداران به عنوان سرمایه و رکن اصلی در «مباشرت» و «مشاورت» فرهنگی در عرصه کتاب هستند.

درون‫زا بودن و تکیه بر ظرفیت‫ها و امکانات داخلی در عین برون‫گرایی و تعامل صحیح در جهت طراحی الگوی بومی و تقویت مولفه‫های ایرانی ـ اسلامی در عرصه فرهنگ کتاب و کتابخوانی از مهمترین ویژگی‫های نگاه قرارگاهی به نهاد کتابخانه‫هاست. همین امر لزوم تقویت زیرساخت‫های نهاد از یک سو و از سوی دیگر مطالبه‫گری از عقبۀ خود برای استمرار حرکت مبتکرانه و خلاقانه جهت تحقق رسالت و اهداف نهاد، را ضروری می‫نمایاند.

6. مرکز سیاست‫گذار و فراتر از مراکز قانون‫گذار

همانطور که رهبر انقلاب نیز در ویژگی‫های قرارگاه فرهنگی ذکر کرده‫اند، سیاستگذاری «باید در مرکزى انجام گیرد که آن مرکز، مرکز قانونگذارى نیست، ... مرکز سیاستگذارى، مرکزى است فراتر از مراکز قانونگذارى و با برنامه‌ریزی‫هاى کلان سروکار دارد»[[43]]

نهاد کتابخانه‫ های عمومی با توجه به ماهیت راهبردی ـ عملیاتی که بر رسالت، چشم‫انداز و اهداف آن مترتب است، در صورت غلبه نگاه قرارگاهی بر ساختار و فعالیت‫های آن، از ظرفیت‫های لازم برای سیاستگذاری راهبردی و هدایت دستگاه‌ها و مراکز تأثیرگذار فرهنگی و بخش‌های اجرایی در عرصه کتاب و کتابخوانی برخوردار است.

 نتیجه گیری

حفظ، استمرار و اعتلای جایگاه راهبردی نهاد کتابخانه‏های عمومی و انجام فعالیت فرهنگی موثر و هدفمند نیازمند ساز و کار درخور و متناسب است و از آنجا که امروز مسائل و پدیده های فرهنگی با توسعه حجمی، پیچیدگی زیادی یافته است، لازم است، ظرفیت‏های موجود و حرکت و تحول فرهنگی نهاد به گونه‏ای سامان یابد که بهره‏وری و اثربخشی آن مضاعف شود تا به گونه‏ای امکان مواجهه فعال با فضای کتاب و کتابخوانی کشور در ترازی بالاتر و کیفی‏تر رقم بخورد.

یکی از الگوهای بومی برای تعالی فرهنگ ـ خاصه در عرصه کتاب و کتابخوانی ـ الگوی فعالیت فرارگاهی است. توصیه به کاربست این الگو در سال‏های اخیر از سوی رهبر معظم انقلاب بیانگر اهمیت نگاه قرارگاهی و توأمان حرکت و مدیریت جهادی (که از ملزومات نگاه قرارگاهی است)‌ در مسیر فرهنگ است. این امر نیازمند بازتعریف و بازآرایی فعالیت‏های فرهنگی نهاد کتابخانه‏های عمومی در قالب الگوی فعالیت قرارگاهی است.

اگرچه کلیت الگوی فعالیت قرارگاهی در حوزه فرهنگ، می‏تواند عمومیت داشته باشد ولی به هنگام تبیین این رویکرد برای نهاد کتابخانه‏ها، آن را از بعد اقتضائات حوزه کتاب و کتابخوانی، چالش‏های الگوهای جاری فعالیت‏های ترویجی در این عرصه و اقتضائات محتوایی کار فرهنگی ـ ترویجی در کشور می‏توان مورد تأکید قرار داد.

محور قرار دادن رسالت ترویج و تعمیق فرهنگ کتابخوانی و ارتقاء دانش عمومی نهاد کتابخانه‏ها، برخورداری از الگوی ساختار شبکه‏ای و استفاده از همه ظرفیت‏های فرهنگی نهاد، توجه به کارکردهای ملی و حتی بین‏المللی نهاد، مرتبط ساختن حوزه نظر و عمل برای کار فرهنگی نهاد و همچنین بازآرایی فعالیت‏های نهاد بر محوریت قرارگاهی از جمله ویژگی های الگوی فعالیت قرارگاهی نهاد می‫تواند باشد.

بازطراحی ساختار نهاد کتابخانه‫ها مبتنی بر الگوی قرارگاهی، فراتحلیل ملاک‫های کلان اندیشه‫ای ارتقا و اعتلای فرهنگ کتابخوانی، شناسایی مولفه‫ های حرکت جهادی نهاد به سمت «نهاد ِ تراز فرهنگ کتاب و کتابخوانی»، شناسایی و احصاء تمامی ظرفیت‫ها، منابع، امکانات موجود برای تحول و حل مسائل کتابخوانی، پایش هوشمندانه، پویا و مستمر وضعیت کتایخوانی در کشور، توجه به مدیریت دانش در ساختار نهاد، تدوین و اجرای پیوست‫های فرهنگی طرح‫های کلان و راهبردی در حوزه کتاب و کتابخوانی، طراحی مدل بومی مطالعه در کشور، تدوین پیوست جامع فرهنگی در حوزه کتاب و کتابخوانی، و همچنین طراحی نظام تخصیص، اجرا و ارزیابی فعالیت‫های فرهنگی ـ ترویجی کتابخوانی در کشور از مهمترین اقدامات قرارگاهی نهاد کتابخانه‫های عمومی کشور می‫تواند باشد.

مجید صحاف

* کارشناسی ارشد مدیریت اجرایی استراتژیک؛ مشاور دبیرکل نهاد کتابخانه های عمومی

منابع و پی نوشت ها از اینجا دانلود کنید

دریافت

این یادداشت در خبرگزاری فارس، پروتال نهاد کتابخانه های کشور، فرهنگ امروز، پایگاه خبری ـ تحلیلی ندای انقلاب و متن خلاصه شده در صفحه 8 روزنامه جام جم مورخ 29 آذر 93 منتشر شده است

‫