قسمت اول: بررسی نمایشگاه بین المللی کتاب تهران و دوره های آن

تهیه و تنظیم: مجید صحاف، سکینه مهدیان پور

پس از بازدید مقام معظم رهبری از بیست و پنجمین نمایشگاه بین‏ المللی کتاب در سال 91 و بیان نکاتی در خصوص نمایشگاه و مطالبه به حق معظم ‏له مبنی بر ارزیابی محتوایی هر ساله‏ نمایشگاه کتاب و کشف رابطه بین میزان استقبال مردم از نمایشگاه با سرانه مطالعه در کشور، در سال 92 و همزمان با برگزاری نمایشگاه بین‏ المللی کتاب دغدغه لبیک به مطالبه رهبر انقلاب به تحقیقی علمی و میدانی منجر شد؛ و پژوهشی با عنوان «نظرسنجی از بازدیدکنندگان بیست‏ و ششمین نمایشگاه بین‏المللی کتاب تهران با تأکید بر رابطه بین استقبال از نمایشگاه و میزان مطالعه بازدیدکنندگان» با مدیریت مجید صحاف و نظارت علمی آقای محمد سرشار و همکاری پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات به انجام رسید؛ در کنار این پژوهش دو تحقیق دیگر نیز به انجام رسید:

1.‏ مقایسة یافته ­های «نظرسنجی از بازدیدکنندگان بیست‌و‌ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب» با «شاخص­های شورای فرهنگ عمومی کشور در سال 1389»

2. مقایسه وضعیت برگزاری نمایشگاه­ بین‏­المللی کتاب تهران با نمایشگاه‏­های بین‏­ المللی کتاب در دیگر کشورها و رتبه‏ بندی جهانی آن

یادداشت حاضر تلخیصی است از تحقیق «مقایسه وضعیت برگزاری نمایشگاه­ بین‏­المللی کتاب تهران با نمایشگاه‏­های بین‏المللی کتاب در دیگر کشورها و رتبه‏ بندی جهانی آن»

مقدمه:

نمایشگاه کتاب یکی از رخدادهای مهم فرهنگی کشور است که حدود ربع قرن از برپایی آن می‏گذرد و در تمام این سال‏ها با رویکردهای مختلف که اغلب مرتبط با حوزه‏های فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی بوده‏اند با حضور ناشران داخلی و خارجی و میلیون‏ها بازدیدکننده برپا شده است. در واقع نمایشگاه کتاب مکانی است که در آن کلیه کنشگران فرهنگی اعم از مترجم، نویسنده، ناشر و مخاطبان فرهنگی گرد هم آمده و از خواسته ها، انتظارات و دیدگاه‌های یکدیگر آگاهی یافته و به شکلی پاسخ گوی نیازها و خواسته‏های یکدیگر هستند. این امر موجب  شده علاوه بر امکان تبادل تجارب نمایشگاهی و بررسی افکار مختلف و مذاکرات بین ناشران، صنعت چاپ و نشر، تجهیزات کتابخانه ای، بازرگانی، حرفه ها و مشاغل مرتبط با این حوزه در نمایشگاه رونق بگیرد. (گزارش اجمالی نمایشگاه بین المللی کتاب:20، 1386)

از سویی این نمایشگاه یکی از نمایشگاه های شناخته‌شده کتاب در سطح جهان است. هرچند که به لحاظ ساختاری و استانداردهای بین‏المللی دارای نواقص و کمبودهایی است اما باید آن را در زمره نمایشگاه‌های تجاری و مهم دنیا قرار داد. با این دید، مفاهیم، تعاریف و به تبع آن، انتظاراتی از نمایشگاه و شیوه برگزاری آن به میان می‌آید که در همه جای دنیا معیار و جاافتاده است. برای بررسی و قضاوت درباره میزان موفقیت نمایشگاه کتاب تهران ـ خاصه از این جهت که آن را بین‏المللی نیز می‏خوانند ـ باید این نمایشگاه را با شاخص‏ها و اجزای تعریف شده و مشخصی که مشترک با سایر نمایشگاه‏های جهان است، مورد بررسی و تطبیق قرار داد.

از این رو، برای بررسی ابعاد مختلف موضوع، مطالعة تطبیقی در خصوص «وضعیت برگزاری نمایشگاه  بین المللی کتاب تهران» با «آخرین دوره برگزارشده نمایشگاه های بین المللی کتاب در دیگر کشورها» برای تعیین رتبه  جهانی آن به اجرا درآمد. روش این پژوهش، توصیفی و کمی است. برای انتخاب شیوه گردآوری اطلاعات از چند تکنیک از جمله: شیوه کتابخانه ای و نیز مراجعه به پایگاه های اطلاعاتی الکترونیکی همچون سایت نمایشگاه بین المللی کتاب تهران و  نیز سایت نمایشگاه بیش از  50 کشور جهان استفاده شد که از بین این مجموعه، 40 نمایشگاه برتر بین المللی کتاب انتخاب شد.

در این مقاله سعی شده است ابعاد قابل دسترس و مشترک همچون تعداد کشورهای شرکت کننده، تعداد عنوان کتاب (داخلی و خارجی) عرضه شده، تعداد ناشران شرکت‌کننده (داخلی و خارجی)، تعداد بازدیدکنندگان، تعداد برنامه های جانبی و... با حدود 40 نمایشگاه برتر بین المللی کتاب برگزار شده دیگر کشورهای جهان مورد مقایسه قرار داده است. هدف دیگر از اجرای این پژوهش در بخش داخل کشور، مقایسه آماری وضعیت شاخص های نمایشگاه  بین المللی کتاب تهران در دوره‏های 26 گانه برگزاری این نمایشگاه است.

بیان مسئله:

دین مبین اسلام برای مطالعه و کتابخوانی و تحقیق و تفحص جهت کسب علم و تربیت صحیح و همچنین پیشرفت و توسعه در شئونات مختلف زندگی بشر ارزش و اعتبار زیادی قایل شده است و همة افراد بشر را به خواندن، نوشتن، و در حقیقت به تحصیل علم و دانش تشویق نموده است. این امر با نزول قرآن به عنوان کتاب آسمانی و با کلمة قرائت مسلم گردیده است. (مرادمند، 1388: 133)

با توجه به اینکه تعلیم و یادگیری از  روزهای اول زندگی در کودکی و در محیط خانه و خانواده شروع می شود، پدران و مادران نقش اول را در گرایش به فرهنگ مطالعه در فرزندان خود ایفا می کنند. سپس در سنین نوجوانی و جوانی متولیان فرهنگی و آموزشی یک جامعه نقش مهمی را در این زمینه بر عهده می گیرند.از سوی ‌دیگر، کشوری که در مسیر توسعه همه جانبه قرار می گیرد به خودی خود، در همه بخش ها نیازمند گسترش فعالیت های علمی و آموزشی است. از این رو به طور طبیعی، کتاب به عنوان ماده اصلی در سوخت و ساز فرهنگی وعلمی همواره نقش و مرتبه مخصوص به خود را دارد. در واقع نیاز به کتاب، مساله ای است که آثار و نشانه های آن متناسب با رشد علمی و فرهنگی هر جامعه روز افزون می شود.

کتاب یک ابزار فرهنگی بی رقیب در عرصه فرهنگ و دانش است که نگرش فرد درباره جهان پیرامون او را متحول می کند. تجربه دوران های مختلف نشان می دهد که این ابزار فرهنگی، رشد پویایی جوامع را تضمین کرده و در عصر حاضر نیز با وجود رشد روزافزون رسانه ها و رایانه ها، کتاب همچنان جایگاه منحصر به فرد خود را حفظ کرده است. امروزه جهان، وارد فرآیند نوینی از فعالیت های فرهنگی شده است. این دوران تازه، اقتضائات جدیدی را برای امور فرهنگی مطرح ساخته است. از این رو، مسئولان عالی رتبه کشورمان ترویج کتاب خوانی را به عنوان یکی از برنامه ها و سیاست ورزی های مهم در حوزه فرهنگ به مسئولان امر و مردم توصیه کرده اند و برای نهادینه و مردمی کردن فرهنگ مطالعه و گسترش فرهنگ کتبی (و گذر از مرحله اولیه و شفاهی)، ایجاد و ترویج فضاهای فرهنگی در قالب برگزاری نمایشگاه های کتاب را از اهم این سیاست ها ذکر کرده اند. هر چند برگزاری نمایشگاه بین المللی کتاب تهران به عنوان یک اقدام فرهنگی، صرفا برای عرضه مستقیم کالای کتاب نیست. بلکه این اقدام، می تواند اهداف و مقاصد اساسی تری را جست‌وجو  کند. در این مقاله، علاوه بر دستیابی به شاخص هایی چون سنجش ـ حجم گروندگان به بهره گیری از محصولات فرهنگی و نیز شاخص های دیگر مورد نظر طرح، ابتدا با ذکر تاریخچه نمایشگاه کتاب در داخل کشور، به مقایسه وضعیت برگزاری ادوار مختلف نمایشگاه های بین المللی کتاب تهران (26 دوره) با یکدیگر پرداخته، سپس با دسته بندی نمایشگاه های بین المللی کتاب در دیگر کشورهای جهان، شاخص های مشترک کشورها با یکدیگر مقایسه شده است.

همچنان که گفته شد نمایشگاه بین المللی کتاب تهران از مهم ترین رخدادهای فرهنگی کشورمان محسوب می شود، چرا که این نمایشگاه، از سال 1366 (به استثنای سال 1367) هر ساله با هدف ایجاد فضایی مناسب در عرصه اندیشه و فرهنگ و کمک به رونق بازار کتاب و مبادله تجارت در زمینه صنعت نشر، از سوی معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در مکان هایی چون: محل سابق نمایشگاه های بین المللی تهران و نیز در سال های اخیر در محل مصلی تهران برگزار می-شود. با توجه به این که، این نمایشگاه یکی از نمایشگاه های شناخته شده کتاب در میان کشورهای جهان است، از یک منظر، این نمایشگاه از نظر برخی شاخص ها قابل مقایسه با نمایشگاه های برتر کتاب در سطح جهان است.  چنانچه، کشور ما از حیث تعداد بازدیدکنندگان، مقام اول جهان را داراست (گزارش اجمالی نمایشگاه بین المللی کتاب 19، 1385).

در حالی که از منظر دیگر، اگر بخواهیم نمایشگاه بین المللی کتاب تهران را در عرصه جهانی با برخی از کشورهای توسعه یافته جهان همچون نمایشگاه بین المللی کتاب فرانکفورت در کشور آلمان مقایسه کنیم،هر چند هر دو نمایشگاه با مقوله نشر و ناشر، کتاب، و سایر مولفه ها و ابزار آلات انتشاراتی سر و کار دارند،اما تفاوت ساختاری و بنیادی بین برگزاری آنها وجود دارد. چرا که اصولا هر یک از این نمایشگاه ها در دو فضا و حال و هوای متفاوت برگزار می شوند و مخاطبان شان هم با هم فرق دارند. همچنین به لحاظ سازماندهی با یکدیگر تفاوت داشته و هر یک از این دو نمایشگاه، اهداف خاص خود را دارند. به صورتی که سایر مقولات، تابعی از اهداف شان است. برای روشن تر شدن موضوع، به چند ویژگی به ظاهر مشترک، اما در واقع  تفاوت های بنیادی این دو نمایشگاه بین المللی کتاب (تهران در سال 1385.ش و فرانکفورت در 2006 .م) اشاره می شود:

1. نحوه ارائه کتاب و سایر آثار و محصولات فرهنگی؛ در نمایشگاه کتاب تهران به صورت مستقیم است اما در نمایشگاه کتاب فرانکفورت فروش مستقیم مجاز نیست، مگر دو روز آخر و به تعداد بسیار محدود.

2. در تهران، مدت نمایشگاه 10 روز و میانگین تعداد بازدید کننده 300 هزار نفر در  روز است. اما در فرانکفورت مدت 5 روز و میانگین تعداد بازدید کننده، 80 هزار نفر در روز.

3. تعداد ناشران شرکت کننده سال 85: در تهران؛ داخلی1800 ناشر، خارجی 925 ناشر و کشورهای شرکت کننده 66 کشور. اما در فرانکفورت داخلی 2597 ناشر، خارجی 4797 ناشر و کشورهای شرکت کننده 110 کشور.

4. تعداد کتاب ها و سایر آثار و محصولات فرهنگی ارائه شده در تهران، 123664 هزار عنوان و کتاب های چاپ اول 50 هزار عنوان. اما در فرانکفورت 400 هزار عنوان و کتاب های چاپ اول 112 هزار عنوان.

5. واگذاری حق مولف، در تهران کمتر صورت می گیرد اما در فرانکفورت یکی از عمده ترین کارهای نمایشگاه است.

6. نحوه بازدید از نمایشگاه، در تهران مجانی، 2 روز اول مختص متخصصان و 8 روز دیگر به عموم مراجعان، اما در فرانکفورت ورودی با نرخ های متفاوت، 3 روز اختصاص به بازدید کنندگان حرفه ای و دو روز آخر برای عموم آزاد است.

7. آرایش سالن ها، در تهران به هم فشرده و بدون فاصله، الفبایی پشت سر هم، یافتن غرفه خاص مشکل و ازدحام جمعیت زیاد است اما در فرانکفورت بین هر چند غرفه یک فاصله، الفبایی با حرف و عدد در ردیف خود، یافتن غرفه خاص آسان و ازدحام جمعیت کم است.

8. ایاب و ذهاب، در تهران با ترافیک و نیز مساله پارکینگ مشکل بزرگی است اما در فرانکفورت مشکلی از باب ترافیک و ایاب و ذهاب وجود ندارد.

9. در محل (قبلی) نمایشگاه های بین المللی تهران، محوطه بسیار بزرگ تر و جذاب تر است. در واقع هم نمایشگاه و هم پارک تفریحی است. اما محوطه نمایشگاه فرانکفورت در فضای محدودی ایجاد شده (نه بزرگ است و نه جذاب) و امکان گسترش آن نیز به آسانی میسر نیست (نجفی، 1386: 145).

بر خلاف این نوع مقایسه غیر قابل قبول، پژوهش اخیر درصدد است برای دستیابی به ابعاد و شاخص هایی همچون: تعداد بازدید کنندگان، تعداد ناشران شرکت کننده، تعداد کشورهای شرکت کننده، تعداد عناوین عرضه شده کتاب ، تعداد برنامه-های جانبی و ...، علاوه بر مطالعه تطبیقی دوره های بیست و شش گانه برگزار شده نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، به سنجش سطح برگزاری آخرین دوره این نمایشگاه  با سطح آخرین دوره  برگزار شده حدود 40 نمایشگاه  برتر بین المللی کتاب در دیگر کشورهای جهان (با دارا بودن ویژگی ها و شاخص های مشترک) بپردازد.

  چرا که مطالعه تطبیقی در صورتی امکان پذیر خواهد بود که نحوه انتخاب و گزینش نمایشگاه های بین المللی کتاب در دیگر کشورها، از لحاظ ماهیتی تفاوت فاحش با نحوه برگزاری نمایشگاه بین المللی کتاب در کشورمان نداشته باشد. اصولا هدف اصلی از برگزاری نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، ماهیتی فرهنگی داشته و برای ترویج و توسعه فرهنگ کتاب و کتابخوانی اجرا می شود. هر چند در این نمایشگاه، معامله تجاری صنعت گران حرفه چاپ و نشر برای ارتقای این صنعت در کشورمان انجام می گیرد.

   از سوی دیگر در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، بر خلاف بسیاری از نمایشگاه‌های مشابه، بازاریابی صورت نمی‌گیرد و ناشران سفارش کتاب نمی‌پذیرند، بلکه فروش کتاب به ‌صورت مستقیم به متقاضیان صورت می‌گیرد. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز همه ساله برای کمک به توان خرید بازدیدکنندگان تالار ناشران بین‌المللی، به خریداران یارانه‌ای می‌پردازد (پایگاه اطلاعاتی نمایشگاه بین المللی کتاب تهران،1384).

   اما هدف اصلی برگزاری نمایشگاه های برجسته بین المللی کتاب  در تعدادی از کشورهای جهان، در درجه اول ماهیتی تجاری دارد. چرا که در این نمایشگاه ها به دلیل حاکم بودن قانون کپی رایت و حق مولف در کشورشان، در درجه اول ناشران با واگذاری این امتیازات به یکدیگر به داد و ستد اقتصادی کشور رونق می دهند و سپس به تبلیغات کالای فرهنگی پرداخته و  در مرتبه آخر به صادرات و عرضه این کالاها به بازارهای جدید می پردازند (کولاییان، 1380: 1).

از این رو در این تحقیق به دنبال پاسخ به این پرسش‏ها هستیم که وضعیت برگزاری نمایشگاه های بین المللی کتاب تهران از دوره اول تا بیست و ششم چگونه بوده است؟ آخرین دوره های نمایشگاه های بین المللی کتاب که از سوی دیگر کشورهای جهان برگزار  شده به چه نحوه است؟ برای ارزیابی و مقایسه آماری نمایشگاه  بین المللی کتاب تهران با نمایشگاه های بین‏المللی کتاب در دیگر کشورهای جهان، چگونه می توان از معیارها و شاخص های مشترک استفاده کرد؟

اهمیت و ضرورت موضوع:

   با توجه به این که کتاب مهم ترین عامل رشد و پویایی جوامع بشری است و در جهان به هم پیوسته امروز، به مثابه سالم ترین و رایج ترین وسیله برای شناخت متقابل فرهنگ ها و اندیشه هاست، بررسی مسایل مرتبط با موضوع کتاب در ایران و کشورهای دیگر از اهمیت زیادی برخوردار است. بر این اساس، از یک سو بررسی چگونگی برگزاری اجتماعات فرهنگی دوستدار کتاب، ایجاب می کند تا برگزاری نمایشگاه های بین المللی کتاب مورد توجه ویژه قرار گیرد. در این خصوص، شناخت و مقایسه روند برگزاری نمایشگاه های بین المللی کتاب تهران در دوره های مختلف (صرفا دوره های برگزار شده در داخل کشور)، زمینه های لازم را برای شفافیت نحوه برگزاری فراهم کرده و در نهایت به ارتقای سطح برگزاری این نمایشگاه ها در دوره های آتی منجر شود. از سوی دیگر در سطح بین المللی، مطالعه و استخراج وجوه مشترک نمایشگاه های برتر بین المللی کتاب که از سوی دیگر کشورهای جهان برگزار شده و لزوما ماهیت فرهنگی دارند، ممکن است معیار های مورد نظر را برای مقایسه این نمایشگاه ها با نمایشگاه  داخل کشور (تهران) فراهم کند.

اهداف پژوهش:

هدف اصلی از اجرای این پژوهش دست یابی به رتبه جهانی نمایشگاه  بین المللی کتاب تهران در بین دیگر نمایشگاه های بین المللی کتاب کشورهای جهان است. شاخص های مورد نظر عبارتند از: «تعداد بازدید کنندگان»، «تعداد عناوین عرضه شده کتاب (داخلی و خارجی)»، «تعداد ناشران شرکت کننده (داخلی و خارجی)»، «تعداد کشورهای خارجی شرکت کننده»، «برنامه های جانبی و فرهنگی» و .... .

هدف فرعی طرح نیز مقایسه آماری برخی از شاخص‏ها در دوره های 26 گانه نمایشگاه  بین المللی کتاب تهران است. این امر، علاوه بر اینکه روشنگر نقاط قوت و ضعف موجود درباره نحوه برگزاری این دوره هاست، می تواند زمینه ای برای  رفع نارسایی های موجود در دوره های آینده شود. چرا که زمینه ای را به وجود می آورد که برنامه ریزان و سیاست گذاران فرهنگی کشور بتوانند به پر بارتر شدن کیفی و کمی برنامه ها کمک کنند. چه آنکه مقایسه شاخص‏های مطروحه در برخی از نمایشگاه های برتر بین‏المللی کتاب در دیگر کشورهای جهان و تطبیق آن با نحوه برگزاری نمایشگاه بین‏المللی کتاب تهران، جایگاه ایران را در بین دیگر کشورها روشن خواهد کرد.

سوالات پژوهش:

* سوال اصلی:

بر اساس شاخص‏های مشترک میان نمایشگاه تهران و نمایشگاه‏های کشورهای دیگر، وضعیت رتبه‏بندی و برگزاری نمایشگاه‏ کتاب تهران در مقایسه با نمایشگاه‏های بین‏ المللی کتاب در دیگر کشورها، چگونه است؟

* سوالات فرعی:

1. کشورهای شرکت کننده در هر کدام از این نمایشگاه ها (داخلی و دیگر کشورها) چه تعداد است؟
2. ناشران (خارجی و داخلی) شرکت کننده در هر کدام از این نمایشگاه ها چه تعداد است؟
3. تعداد عناوین کتاب عرضه شده (خارجی و داخلی) در نمایشگاه  تهران و نیز در آخرین دوره برگزار شده در دیگر کشورهای جهان چه تعداد است؟
4. بازدید کنندگان هر کدام از نمایشگاه های مذکور چه تعدادند؟
5. میزان برگزاری برنامه های جانبی و فرهنگی نمایشگاه های مذکور چگونه است؟
6. مدت زمان برگزاری این نمایشگاه ها چگونه است؟

پیشینه موضوع در داخل کشور:

  تجربه برپایی نمایشگاه های کتاب (به خصوص در ابعاد بین المللی) مختص سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران است. چرا که صرف نظر از برگزاری دو نمایشگاه کتاب در سال های قبل از انقلاب، از سال 1361 تا 1365 چندین دوره نمایشگاه کتاب در ایام دهه فجر در کتابخانه مرکزی پارک شهر و موزه هنرهای معاصر برگزار شد که در واقع، این نمایشگاه ها سنگ بنای نمایشگاه بین المللی کتاب تهران بود. بر این مبنا، برپایی نمایشگاه بین‌المللی کتاب برای رشته‌های خاص در ایران چندین دهه سابقه دارد. اما «نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران» نخستین نمایشگاه عمومی از این نوع در کشور است. (ویژه نامه ربع قرن جهاد فرهنگی، 1391: 2).

سازمان برگزارکننده نمایشگاه، آن را با هدف «ایجاد فضایی مناسب برای آشنایی با آرا، افکار، و جنبه‌های گوناگون دستاوردهای فرهنگی کشورهای مختلف؛ ایجاد علاقه به کتاب و کتابخوانی؛ فراهم‌سازی عرصه سالم برای رقابت ناشران داخلی و بین‌المللی؛ و آگاه کردن محققان و مراکز تحقیقاتی از تازه‌ترین آثار» برگزار می‌کند. ناشران داخلی و بین‌المللی و توزیع‌کنندگان کتاب، مؤسسات تحقیقاتی، چهره‌های ادبی، صاحب‌نظران بازار کتاب، و همچنین بنگاه‌های ادبی در این نمایشگاه غرفه دارند. (دادخواه،1370: 40-44)

  وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران در فروردین هر سال بر مبنای عملکرد ناشران در سال قبل، شش ناشر نمونه داخلی (که شامل سه ناشر بزرگسال و سه ناشر کودک و نوجوان از سه بخش ناشران خصوصی تهران، شهرستان‌ها، و دستگاه‌های دولتی و عمومی است) را انتخاب می‌کند و در اختتامیه نمایشگاه به آنها لوح تقدیر نمایشگاه و جوایزی اهدا می‌کند (پایگاه اطلاعاتی نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، 1384).

  علاوه بر برپایی غرفه و عرضه انتشارات داخلی و بین‌المللی، در طی روزهای برگزاری نمایشگاه، فعالیت‌های جانبی نیز صورت می‌گیرد. این فعالیت‌ها شامل برگزاری سمینار، همایش، و میزگرد و برنامه‌های فرهنگی دیگر برای گروه‌های سنی و سطوح علمی مختلف است. موضوع این برنامه‌ها در هر سال متفاوت است و بستگی به رخدادها و مسائل روز ایران دارد (گزارش پانزدهمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران: 1381).

  با توجه به اینکه در داخل کشور، نمایشگاه های کتاب زیادی در سطح سی و دو استان کشور برگزار می شود که جنبه بین-المللی ندارد، می توان در تحقیقات بعدی برخی از نمایشگاه های بین المللی کتاب در استان ها را نیز مورد توجه قرار داد. از جمله نمایشگاه  بین المللی کتاب تبریز که در مرکز استان آذربایجان شرقی برگزار می شود.

روش تحقیق:

روش این پژوهش توصیفی و کمی است. برای انتخاب شیوه گردآوری اطلاعات از چند تکنیک استفاده شده است، از جمله: شیوه کتابخانه ای، مراجعه به پایگاه  اطلاعاتی نمایشگاه بین المللی کتاب (تهران) و سایت های نمایشگاه های بین المللی کتاب در دیگر کشورهای جهان و ... .‏

جامعه آماری:

در بخش داخلی:

مطالعه اسناد موجود در سایت موسسه نمایشگاههای فرهنگی ایران و نیز با مراجعه حضوری به دفتر سرپرست معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، موسسه نمایشگاههای فرهنگی ایران و موسسه خانه کتاب و نیز مسئول بخش داخلی  نمایشگاه کتاب سال 92

در بخش خارجی:

 مراجعه به سایت های انگلیسی زبان و .... برای دسترسی به اطلاعات نمایشگاه های بین المللی کتاب در دیگر کشورهای جهان، مراجعه حضوری به مسئول بخش خارجی و بین الملل  نمایشگاه کتاب.

حجم نمونه و روش نمونه گیری:

 از بین بیش از 50 نمایشگاه بین المللی کتاب بررسی شده، تعداد 40 نمایشگاه کتاب برای ارائه در این پژوهش انتخاب شده اند. مبنای انتخاب، گزینش طیف متنوع فرهنگی، زبانی، جغرافیایی و در عین حال ممتاز بودن نمایشگاه است. در این بررسی حق تقدم به کشورهای اسلامی داده شده، هر چند سعی شده است از زبان ها، فرهنگ ها، قاره ها و سرزمین های دیگر نیز نمونه های مناسبی که آمار و اطلاعات قابل اتکایی از آنها در دسترس است، ارائه شود.

 از این رو، انتخاب 40 نمایشگاه برتر  بین المللی کتاب برگزار شده از جمله: نمایشگاه  کتاب آمریکن اکسپو، فرانکفورت و لایپزیک (آلمان)، پاریس (فرانسه)، تورین و بلونیا (ایتالیا)، مسکو (روسیه)، توکیو (ژاپن)، پکن (چین)، هنگ کنگ (تایوان)، کیپ تاون (آفریقای جنوبی)، گوادلاجارا (مکزیک)، دهلی نو (هند) و ابوظبی و شارجه (امارات)، استانبول (ترکیه)، اربیل (عراق)، الجزیره، بحرین، برونئی، دمشق (سوریه)، دوحه (قطر)، ریاض(عربستان)، صنعا (یمن)، کازابالانکا (مراکش)، کوالالامپور (مالزی)، قاهره (مصر)، مسقط (عمان)و  ... بر مبنای شاخص های تعریف شده عمومی و مشترک بین نمایشگاه‏های بین المللی کتاب در سطح جهان در دستور کار قرار گرفت.

توجه به این نکته ضروری است که: سازمان فرهنگی، علمی و تربیتی سازمان ملل متحد (یونسکو) از بین حوزه های مختلف موضوع های فرهنگی، صرفا درباره موضوع «گردشگری در سطح کشورهای جهان» یک رتبه بندی خاص را توانسته ارائه و منتشر کند از این رو، پس از جستجو در سایت یونسکو مشخص شد، در این زمینه رتبه بندی خاصی وجود ندارد.

یافته های توصیفی:

  با توجه به اینکه نقاط تمرکز این پژوهش موارد زیر است:

*موضوعی: برگزاری نمایشگاه های بین المللی کتاب تهران (دوره اول تا 26) و نیز آخرین دوره های برگزار شده نمایشگاه های بین المللی کتاب در دیگر کشورها (2013 -2012 )،

*مکانی: شهر تهران و نیز 40 شهر از کشورهای جهان که جزء برترین نمایشگاه های بین المللی کتاب محسوب می‏شوند،

*زمانی: سال های 1366 الی 1392 نمایشگاه های بین المللی کتاب تهران و نیز آخرین دوره های برگزار شده نمایشگاه-های برتر بین المللی کتاب در دیگر کشورهای جهان (2013 -2012 )،

یافته های توصیفی این پژوهش در 2 بخش جداگانه ارائه می شود:

-  یافته های توصیفی در نمایشگاه های بین المللی کتاب در داخل کشور (تهران)

ـ یافته های توصیفی در نمایشگاه های بین المللی کتاب در دیگر کشورهای جهان.

یافته های توصیفی در نمایشگاه های بین المللی کتاب  در داخل کشور (تهران):

برای سنجش وضعیت برگزاری این نمایشگاه ها در داخل کشور (تهران) شاخص‏های بررسی شده ای همچون: تعداد بازدید کنندگان، تعداد عناوین کتاب عرضه شده  (داخلی و خارجی)، تعداد ناشران شرکت کننده (داخلی و خارجی)، تعداد کشورهای شرکت کننده، تعداد برگزاری برنامه  جانبی - فرهنگی و ... در جدول مقایسه ای زیر ارائه  شده است:

توصیف متغیرهای پژوهش:

*تعداد کشورهای شرکت کننده:

نتایج به دست آمده نشان می دهد تعداد کشورهای شرکت کننده در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، طبق نمودار و درصدهای زیر از دوره اول تا دوره بیست و ششم  (از سال 66 –  1392) متغیر بوده، اما در مجموع سیر صعودی داشته است.

*تعداد ناشران خارجی شرکت کننده:

نتایج به دست آمده نشان می دهد تعداد ناشران خارجی شرکت کننده (صنایع نشر) در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، از دوره اول تا دوره بیست و ششم  (از سال 66 –  1392) متغیر، اما در مجموع سیر صعودی داشته است.

*تعداد ناشران داخلی شرکت کننده:

نتایج به دست آمده نشان می دهد، تعداد ناشران داخلی شرکت کننده در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، از دوره اول تا دوره بیست و ششم  (از سال 66 –  1392) در مجموع  سیر صعودی داشته است.

*تعداد عنوان کتاب خارجی:

نتایج به دست آمده نشان می دهد تعداد عنوان کتاب خارجی شرکت کننده در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، از دوره اول تا دوره بیست و ششم  (از سال 66 –  1392) متغیر اما در مجموع، سیر صعودی داشته است.

*تعداد عنوان کتاب داخلی:

نتایج به دست آمده نشان می دهد تعداد عنوان کتاب داخلی در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، از دوره اول تا دوره بیست و ششم  (از سال 66 –  1392)  در مجموع  سیر صعودی داشته است.

*تعداد بازدیدکنندگان:

نتایج به دست آمده نشان می دهد تعداد بازدیدکنندگان از نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، از دوره اول تا دوره بیست و ششم  (از سال 66 –  1392) در مجموع، سیر صعودی داشته است.

*متراژ نمایشگاه:

نتایج به دست آمده نشان می دهد میزان متراژ نمایشگاه (متر مربع) بین المللی کتاب تهران، از دوره اول تا دوره بیست و ششم  (از سال 66 –  1392) در مجموع متغیر اما سیر نزولی داشته است.

* تعداد برنامه های جانبی و فرهنگی:

نتایج به دست آمده نشان می دهد تعداد برنامه های جانبی نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، از دوره اول تا دوره بیست و ششم  (از سال 66 –  1392) در مجموع متغیر اما سیر صعودی داشته است.

*میزان معاملات داخلی:

نتایج به دست آمده مذکور نشان می دهد میزان معاملات داخلی نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، از دوره اول تا دوره بیست و ششم  (از سال 66 –  1392) در مجموع، سیر صعودی داشته است.

*میزان معاملات خارجی:

نتایج به دست آمده نشان می دهد میزان معاملات خارجی نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، از دوره اول تا دوره بیست و ششم  (از سال 66 –  1392) در مجموع، سیر صعودی داشته است.

جمع بندی نهایی قسمت اول مقاله:

   در پایان این بخش، توجه به این نکته ضروری است که از بین ده شاخص ارائه شده در جدول مقایسه ای (شماره 1)، در مجموع با وجود اطلاعات اندک و قابل دسترس از سایت نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و ... که کم و بیش تا حدودی وضعیت ادوار بیست و شش گانه برگزاری نمایشگاه را در وجوه مختلف بازگو می کند، صرفا شش شاخص یعنی: تعداد بازدید کنندگان، تعداد عناوین کتاب  (داخلی و خارجی)، تعداد ناشران (داخلی و خارجی)، تعداد کشورهای شرکت کننده و نیز تعداد برگزاری برنامه های جانبی و فرهنگی به مثابة مهمترین شاخص های ارائه شده در اکثر سایت های نمایشگاه های برتر بین-المللی کتاب کشورهای جهان که قابل دسترس است، به منزلة وجوه مشترک و قابل مقایسه در کل نمایشگاه های برتر بین المللی کتاب انتخاب شد.

ادامه دارد ...