مجید صحاف

دیدار رهبر انقلاب با کتابداران در 29 تیر 90 را اگرچه باید «تجدید مطلع در حوزه کتاب» نامید، اما باید روز تکریم و احترام به مقام و جایگاه «کتابداران» نیز دانست. روزی که عباراتی چون «مشاوران امین»، «مباشران کتاب» و «کار انسانىِ فرهنگىِ برجسته‌»، تمامی نظریه‌هایی که پیش‌تر باعث تنزل جایگاه کتابداران بود مبنی براینکه کتابداری و امور مربوط به کتاب نه تنها علم نیست بلکه به راحتی با چند جلسه توجیهی می‌توان کتابدار تربیت کرد، را فرو ریخت و روح عزتمندی و شرافت و کرامت انسانی را در جان و دل کتابداران تازه کرد.  فارغ از اینکه به نظر من 29 تیر هر سال را باید به عنوان «روز تکریم مقام کتابدار» نامید، اما هفته کتاب را بی گفتن از جایگاه واقعی این عزیزان که حقاً خط مقدم عرصه کتاب و کتابخوانی هستند، به قول حضرت حافظ سعی نابرده چه امید عطا می‌داری؟

متن کامل این یادداشت را در ادامه بخوانید

[1]

نفس کتابداری، یک کار انسانیِ فرهنگیِ برجسته‌ای است. کتابدارن مباشر و مشاوران امین مردم هستند. در واقع کتابدار صرفاً کسی نیست که خدمتِ آوردن و دادن کتاب را به عهده می‏گیرد؛ کتابدار می‏تواند منبع و منشأ و مرجعی باشد برای راهنمایی مراجعه کنندگان به کتاب.

این‏ها جملات و نظریات یک کتابخوان و یک کتابدار حرفه‏ای[1] است. فردی که بیش از هر کس دیگر، شأنیت و صلاحیت کافی و وافی برای صحبت از کتاب و کتابخوانی و کتابدار دارد. این شأنیت و صلاحیت نه به این دلیل است که او رهبر یک کشور که نه، بلکه رهبر جهان اسلام است؛ نه! ـ که البته در اینجا این وجه در درجه دوم قرار دارد ـ بلکه به دلیل همان دو ویژگی است که عرض کردم؛ یعنی کتابخوان و کتابدار حرفه‏ای بودن. چرا ایشان کتابدار حرفه‏ای است؟ به نظر من تمام شاخصه‏های یک کتابدار متخصص و متعهد در ایشان جمع است. حالا این شاخصه‏ها چیست؟

سوالم اینجاست؛ آیا کتابدار همین وظیفه را دارد که کتاب را از قفس خارج کند و به دست عضو بدهد؟ یا گزارشات ماهیانه تهیه و تنظیم کند؟ به نظرم تقلیل جایگاه کتابدار، بسنده کردن به بُعد امانت دهی کتاب توسط اوست. چه آنکه هر کسی می‏تواند با یک روز آموزش این کار را انجام دهد. اما مهمترین شاخصه یک کتابدار «مشاور و مباشر و متخصص و متعهد» بودن اوست. یعنی «اشراف محتوایی به کتاب‏ها و ارزش‏مداری در ارائه مشاوره برای اتنخاب بهترین کتاب». همه آن چهار ویژگی در این یک جمله خلاصه می‏شود. و به همین دلیل است که می‏گویم حضرت آقا یک «کتابدار حرفه‏ای» است.

از سوی دیگر کتابداران بنا بر حدیث نبوی که می‏فرمایند: «شَرَفُ المکانِ بالمَکین» (یعنی اعتبار مکان‏ها به انسان‏هایی است که در آن هستند) یکی از سه ضلعی هستند که به کتابخانه‏ها اصالت و اعتبار می‏بخشند. دو ضلع دیگر «کتاب» و «اعضا» هستند. در واقع سه موجود ذی‏حیات یعنی کتابدار، کتاب و اعضا اعتباربخشِ کتابخانه‏ها هستند. از همین روست که کتابدار به عنوان یکی از سرمایه‏های انسانی که هم در ایجاد سرمایه اجتماعی و هم در ارتقاء زیست فرهنگی جامعه تاثیرگذار است.

[2]

نهاد کتابخانه های عمومی کشور به استناد سند چشم انداز نهاد، سیاست «مدیریت مطالعه و خدمات کتابداری و اطلاع رسانی به تمامی مخاطبان برای دانش پایگی و بصیرت جامعه» را دنبال می­کند. در دوره جدید، سیاست­های دبیرکل محترم در نهاد مبتنی بر «تبدیل شدن به مرکزی فرهنگی و تأثیرگذار در عرصه­ی کتابخوانی» و با محوریت کتابدار می باشد.

از سویی تمامی بندهای هشت‏گانه سیاست‏ ابلاغی از سوی دبیرکل بصورت مستقیم و غیرمستقیم ناظر به کتابداران و فهم جایگاه ویژه آنها در نهاد است.

محورهای هشت‏گانه ابلاغی

• کتابخانه محوری نه اداره و نهاد محوری: این ستادها هستند که باید همه توان خود را در خدمت کتاب خانه ها قرار دهند تا با ایجاد آرامش و امنیت در کتابخانه ها، محیطی مطلوب را برای کتابداران در خدمت رسانی به مردم عزیز فراهم آورند، خدمتی که گسترش رویکرد به کتاب و کتابخوانی را در پی دارد.
• کتابدار محوری به طوری که کتابدار مهمترین عامل فعالیت در نهاد شود: این کتابداران هستند که در مواجهه با مردم و کودکان و نوجوانان در خط مقدم جبهه فرهنگی کتاب و کتابخوانی علیه تهاجم فرهنگی قرار گرفته اند و نهاد باید در این جبهه نقش پشتیبان و حمایت کننده آنان را به درستی عهده دار شود. اگر کتابدارِ ما با خاطری آرام و آسوده کار و وظیفه خود را به خوبی انجام دهد و عامل موثری در جذب مراجعان به سمت کتاب باشد اتفاق مهم و هدف اصلی در نهاد روی داده است: علاقه مندی و اقبال جامعه به کتاب و کتابخوانی.
• اولویت ادارات کل استانی و یا ادارات شهرستان در خدمت کتابخانه و کتابدار: چنانچه کتابخانه ها و کتابداران شاهد باشند که در ادارات دغدغه مندی و پی گیری و تلاش لازم برای رفع نیازهایشان وجود دارد، به اعضا و مراجعان با انگیزه بیشتری خدمت رسانی خواهند کرد که نتیجه آن تاثیر مستقیم در گسترش رویکرد به کتاب و کتابخوانی است.
• دسترسی آسان و سریع کتابدار به مدیران در کلیه سطوح نهاد: یکی از راهها برای ایجاد فضای آرام در کتابخانه ها، وجود ارتباط مستقیم کتابداران با مدیران است. علاوه بر این وقتی مدیران بدانند که امکان دسترسی و طرح مشکلات و کاستی ها توسط کتابداران به مدیران بالا دستی آنها وجود دارد با دقت بیشتری در صدد رفع و اصلاح آنها خواهند بود.
• تلاش برای رفع دغدغه ها و تنگناها: از کتابداری که دارای ذهنی آشفته و درگیر با مشکلات کاری یا شخصی است چگونه می توان توقع خدمت رسانی مطلوب را داشت؟ هرچند که همکاران عزیز ما تاکنون سعی کرده اند علی رغم کمبودها و نارسایی ها برخوردی مناسب و با روی گشاده و لبخند را با اعضا و مراجعان داشته باشند. بر مدیران است که در رفع این مشکلات نیز کوشا باشند.
• حاکمیت اصول اخلاقی، ضابطه مندی و قانون گرایی: حاکمیت این سه اصل مهم، نابود کننده بی نظمی، تبعیض، بداخلاقی و ناآرامی در محیط کاری و روند بهتر خدمت رسانی در کتابخانه ها است که تاثیر مستقیم بر سلامت روان کتابداران و به تبع آن بهبود عملکرد آنها می‏شود.
• پرهیز از آمارسازی ها در اعلام تعداد اعضاء، کتب کتابخانه های عمومی: این کار هم خطای راهبردی است برای مدیریت و هدایت کتابخانه‏ها و هم حباب‏سازی و پنهان کردن واقعیات و هم تقلیل شأن کتابدار با ارائه آمار دروغ.

[3]

آمار سرانه مطالعه در ایران همیشه با اما و اگر های زیادی همراه بوده است.  آشفتگی تعاریف و اغتشاش آمارها هرگونه نتیجه گیری دقیق درخصوص این مسئله را غیرممکن کرده است. به طوری که این آمار در سال 1353 و با اندازه گیری نخستین سنجش سرانه مطالعه در شهرها تنها دو دقیقه در روز بوده و دومین سنجش در سال 1378 صورت می گیرد و بر اساس آن؛ اعلام می شود ایرانیان 70 دقیقه مطالعه می‌کنند و سپس این سنجش در سال 1388؛ 18 دقیقه کاهش پیدا می‌کند. اما به طور کلی آمارها و نظرسنجی­ها نشان می­دهد که ایران به لحاظ سرانه مطالعه در سطح بسیار پایینی قرار دارد.

مردم مهم ترین دلایل این امر را چنین بیان می کنند:

• «طولانی  بودن ساعات اشتغال، تحصیل و نداشتن وقت»
• «گذراندن اوقات فراغت به شیوه های دیگر»
• «عادت نداشتن به مطالعه»
• و ...

اما میزان بالای حضور ایرانیان در شبکه های اجتماعی بیانگر این حقیقت است که دلیل پایین بودن میزان مطالعه «گرانی کتاب»، «کمبود وقت» و ... نیست، بلکه علت اصلی «فقدان فرهنگ کتابخوانی» و «عدم احساس نیاز به کتاب و کتابخوانی» در میان مردم می باشد.

براساس آمار منتشر شده از نظرسنجی از بازدیدکنندگان بیست و ششمین نمایشگاه کتاب، تنها 19% بازدیدکنندگان برای رفع نیازهای آتی خود به خرید کتاب اقدام کرده اند. این آمار حکایت از این امر دارد که کتابخانه ها برای کمک به بالا بردن سرانه مطالعه و نیز حفظ پویایی خود می بایست به «کارکردهای جدید کتابخانه ها»[2]، «نیازهای جدید جامعه» و نیز «آگاهی از دانش های نوین» توجه ویژه داشته باشند و این امر محقق نمی شود مگر با جهاد کتابداران به عنوان رکن اساسی در حوزه کتابخوانی و کتابخانه های کشور.

امروزه کارکرد کتابخانه ها از مکانی صرفاً برای ذخیره و نگهداری اطلاعات به مکانی برای تولید، نشر و حفظ دانش تبدیل شده است. دلیل این امر، تغییر در بافت جوامع و نیازهای اطلاعاتی مخاطبان می باشد.

امروزه، همگام با تنوع بافت جوامع و نیز تنوع نیازهای مخاطبان، کتابداران باید با افزایش میزان دانش خود، آگاهی از شیوه های نوین ارائه ی خدمات و ارتباط با اعضای جامعه، به نیازسنجی پرداخته و با ایجاد فضایی برای خلق دانش به ارتقای سطح فکری و فرهنگی جامعه ی خود کمک کند و هدایت کننده فرهنگ جامعه باشد. همچنین باید توجه داشت که رسالت اصلی کتابداران تنها منحصر به کتابخانه ها نیست، بلکه کتابدار باید «تسهیل کننده تولید دانش در کتابخانه ها، مدارس، اداره­ها و کلاس­های درس و نیز فضاهای مجازی» باشد.

و آخر اینکه:

آنچه گفته شد مختصری از نقش پیدا و پنهان قشری مهجور در عرصه فرهنگی کشور است که با وجود برخی ناملایمات گذشته ــ از شأن و منزلت اجتماعی که نبود، از حقوق کم، از نبود بیمه و نبود حداقلی‏ترین تسهیلات یک کارمند، رنجور و ملول بودند ــ اما هیچ گاه، تاکید می‏کنم هیچ‏گاه از وظیفه کتاب‏داری و کتاب‏دانی‏شان کم نگذاشتند و مقر کتابخانه‏هایشان را ترک نکردند. کتابدارانی که با وجود همه سختی‏های کاری و معیشتی بر سر عهد خود با کتاب و کتاب‏دوستان و کتابخوانان و از همه بالاتر بر سر عهد خود در پاسداری از مرزهای فرهنگی کشورمان ماندند و می‏مانند.

پس به احترام این کتابداران به پا خیزیم...