مجید صحاف^*

فارغ از نقش اساسی فناوری اطلاعات در توسعه و پیشرفت جوامع به جرأت می‏توان گفت «ارتباطات و روابط عمومی» یکی از بنیادی‏ترین دانش‏ها و یکی از مهمترین عوامل پیشرفت جوامع امروزی، و شالوده و زیربنای سایر علوم است. هرچند علوم ارتباطات، کتاب‌ها، نشریات تخصصی و دانش‌آموختگان این رشته در ایران افزایش قابل ملاحظه‌ای داشته‌اند و چند سازمان‌ مردم‌نهاد نیز در این حوزه فعال هستند، با این حال، فضای توسعه دانش ارتباطات و روابط‌عمومی کمتر کاربردی شده و در محدوده کتاب‌ها، نشریات تخصصی، کنفرانس‌ها و همایش‌های ملی و بین‌المللی باقی مانده است.

در عرصه فرهنگ نیز به دلیل ماهیت ارتباطی روابط عمومی با مخاطب و ارتباط با گستره وسیعی از انسان‏ها و تاثیر و نفوذ بر افکار عمومی،  روابط عمومی‏ها نقش مهم و حیاتی در فرهنگسازی و تعمیق و توسعه آن دارند. اما متاسفانه این نقش در جامعه ما به فراموشی سپرده شده است و یا در حداقلی‏ترین سطح بصورت بسیار سطحی و گذرا به آن پرداخته می‏شود. عرصه کتاب و کتابخوانی نیز از این حیث مستنثی نیست.

در باب ترویج کتابخوانی تاکنون بسیار گفته و نوشته شده است و اهمیت آن در جامعه بر کسی پوشیده نیست. اما امروزه کمتر روابط عمومی را می‏بینیم که استراتژی مدون و قابل عرضه‏ای برای ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی حداقل در میان کارکنان سازمان متبوع خود داشته باشد. چه آنکه اصلا کتاب و کتابخوانی نه اولویت اول روابط عمومی‏ها که حتی اولویت دست چندم آنها نیز به حساب نمی‏آیند و سازمان‏ها و به تبع آن روابط عمومیِ آنها با فراغت کامل از وجود اندک دغدغه‏ای در این حوزه، به اهدافِ صِرف سازمانی خود می‏پردازند. حال آنکه اگر با نگاهی کلان به حوزه ترویج فرهنگ کتابخوانی در جامعه نگریسته شود، تحقق اهداف هر سازمان و نهادی (اعم از فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی) با رشد و بلوغ فکری مردم و ارتقاع فرهنگ عمومی جامعه ارتباط تنگاتنگ و مستقیمی دارد.

مع‏الوصف در این یادداشت سعی شده است با تببین مفهوم توسعه و توسعه فرهنگی، به نقش مهم روابط عمومی‏ها در توسعه فرهنگی و به تبع آن ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی ـ که از شاخصه‏های توسعه فرهنگی محسوب می‏شود ـ بپردازیم.

روابط عمومی و توسعه ][1][

اگر توسعه (پیشرفت) را «فراگرد تحول نهادها و ساختارهای جامعه از وضع موجود به وضع مطلوب؛ به نحوی که توان و ظرفیت بالقوه جامعه، به صورت بالفعل درآید و استعدادهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی آن از هر جهت بارور و شکوفا شود»][2][ و همچنین «پر کردن نقاط خلاء‏های جامعه به بهترین وجه»][3][ بدانیم، اینجاست که نقش روابط عمومی‏ها در جلب اعتماد افکار عمومی از طریق درستگویی و درستکاری در چرخش اطلاعات و برداشتن دیوارهای میان روابط عمومی‏ها و رسانه‏ها و مردم، با شفافیت اهداف و سیاست‏های تعیین شده و دوسویه شدن ارتباط با مردم تحقق پیدا می‏کند و با ایجاد روابط سالم بر اساس تفاهم و اعتماد متقابل مشارکت در برنامه‏های توسعه ملی، صورت خواهد گرفت.][4][

این دیدگاه درست در نقطه مقابل دیدگاه اندیشمندان غربی قرار دارد. هابرماس با دیدی انتقادی نقش روابط عمومی‏‏ها را مورد بررسی قرار می‏دهد و دستکاری افکار عمومی بوسیله کارشناسان روابط عمومی را مطرح می‏کند. مشابه این دیدگاه که برداشتی ضد توسعه از روابط عمومی است، توسط ادوارد برنیز، بنیانگذار روابط عمومی مدرن هم بیان می‏شود. وی مهندسی انسانی در روابط عمومی را مطرح کرده و معتقد است که متخصصان روابط عمومی می‌توانند با استفاده از توانایی‏های خود، مردم را به هر سویی که بخواهند، سوق دهند. در واقع دیدگاه‏های هابرماس و برنیز، گویای آن است که نوعی از روابط عمومی وجود دارد که با آنچه در ابتدا از توسعه مطرح کردیم، مغایرت دارد؛ چرا که روابط دوسویه با جامعه هدف را نه بر اساس تفاهم و اعتماد که بر اساس تحریف اطلاعات و مشارکت مصنوعی ایجاد می‏کند.

لذا بر اساس آنچه گفته شد روابط عمومی‏ها  در یک شکل واقعی و بدون تحریف و آنچه که امروز از آن به عنوان یک علم و حرفه یاد می‏شود، می‏تواند در خدمت توسعه باشد. به واقع روابط عمومی‏ها با نشر دانش و توسعه آگاهی، توسعه تحلیل و مطالعات افکار عمومی، جلب مشارکت مردمی و اصلاح سیاست‏ها و عملکردهای مدیریتی، کاهش شکاف‏ها و نابرابری‏های اطلاعاتی و با نوآوری در ارتباط با جامع هدف و انجام راهبردهای مناسب می‏توانند نقش تاثیرگذار خود را در توسعه جامعه به خوبی ایفا کنند.

روابط عمومی و توسعه فرهنگی

در گستره فرهنگ جهانی، آنچه که از یک جامعه نمود بیرونی دارد، چهره فرهنگی آن است. در واقع فرهنگ هر جامعه موجودیت و هویت آن جامعه محسوب می‏شود و و بصورت گرایش‏ها و طرز تلقی‏ها، رفتارها و صفات اعضای آن جامعه بروز و ظهور پیدا می‏کند و تفاوت‏های هر جامعه را با جوامع دیگر نمایان می‏سازد.][5][ در کشور ما با توجه به پیشینه و قدمت تمدنی آن، تمام فعالیت‏های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی جامعه مقهور فضای فرهنگی است. هر چند گاهی سایه سیاست بر فضای فرهنگی سنگینی می‏کند اما در یک نگاه کلان این فرهنگِ غالب جامعه است که شکل‏دهنده باورها و رفتارهای مردم و مدیران می‏باشد.

اگر فرهنگ را «مجموعه‏ ای از الگوهای رفتاری، باورها، ارزش‏ها، هنجارها، نمادها، دانش، هنر و شیوه زندگی اعضای جامعه اعم از آداب و رسوم، عادات و اخلاقیات» بدانیم، و بر این باور باشیم که فرهنگ روح و جان جامعه است، در این صورت لزوم تعمیق و توسعۀ هویتی که هم روح دارد و هم جان، بیش از هر زمان دیگر نمود پیدا می‏کند.

در این بین پیرامون روابط عمومی و نقش و عملکردهای آن مطالب بسیاری نوشته شده اما وجه فرهنگساز آن اغلب مورد غفلت قرار گرفته است. البته این مهجور ماندن نیز تا حد بسیاری به دلیل فقدان استراتژی مشخص در کار روابط عمومی‏ها است که در زمینه‏های مهم فرهنگی بصورت منفعل و غیرمفید عمل کرده و می‏کنند.

روابط عمومی‏ها در پدید آمدن و شکل‏دهی فرهنگ از سویی، و از سوی دیگر در ایجاد بستر لازم برای توسعه و تعمیق آن در جامعة هدف نقش بسیار مهمی دارند. روابط عمومی‏ها با بسترسازی لازم برای فرهنگ کار و تلاش در راستای ایجاد وفاق ملی و به کارگیری راهکارهای خلاقانه در دگرگون کردن نگرش مردم (جامه هدف) و با شناخت به هنگام و دقیق و به دور از سیاست‏زدگی‏ هنجارها و ارزش‏های واقعی مردم، می‏توانند بستر همواری برای توسعه مولفه‏های فرهنگ عمومی و هدایت رفتار عمومی جامعه به سمت و سوی هدف ِ تعیین شده، فراهم نمایند.

در واقع وجه تمایز فعالیت روابط عمومی با سایر فعالیت‏های اداری در توسعه پایدار آن است. به بیانی ساده، متعاقب انجام هر فعالیت و از بطن آن می‏توان به صورت نامحدود هزاران فعالیت دیگر خلق کردو انجام داد و بدین ترتیب چرخه توسعه‏ای ایجاد کرد.][6][

اینجاست که یکی از نقش‏های روابط عمومی‏ها یعنی «مطالعه افکار عمومی» نمود پیدا می‏کند و به این دلیل که از امکانات و ابزارهای خوبی برای اعتلای ارتباط با مخاطبین برخوردار هستند، از طریق شناخت علمی و صحیح مخاطبان به راهبردهای معین دست یافته و و از سه طریق اطلاع یابی][7][، اطلاع‏شناسی][8][، اطلاع‏رسانی به اقناع و ترغیب مخاطبین می‏پردازند؛ به این ترتیب از طریق به کارگیری وظایف ذاتی خود یعنی تبلیغ، ترویج، اقناع، اطلاع‏رسانی، آموزش، زمینه‏سازی، فضاسازی و در مجموع برقراری رابطه دوسویه میان مدیران ارشد فرهنگی و جامعه هدف، به مهمترین کارکرد خود یعنی فرهنگسازی و توسعه و تعمیق آن در لایه‏های جمعیتی دست می‏یابند.

نقش روابط عمومی‏ ها در ترویج فرهنگ کتابخوانی

اگر ﻓﺮﻫﻨﮓ را ﺷﺎﻟﻮده و ﺑﻨﻴﺎن ﺗﻔﻜﺮ و ﺗﻔﺎﻫﻢ اﻧﺴـﺎﻧﻰ و ﺑﺴﺘﺮی مهم در احیای تمدن نوین اسلامی بدانیم، در این بین کتاب به عنوان یکی از تجلیات اندیشه‏ای فرهنگ، سهمی سترگ بر جنبه‏های سخت‏افزارانه و نرم‏افزارانه این تمدن‏سازی دارد و نمودِ بیرونی این مولفه‏ فرهنگی مستلزم هنجار‏پذیری و ارتقاء موقعیت آن در گستره‏های فردی و اجتماعی انسانی است.

بدیهی است فرهنگ کتاب و کتابخوانی به عنوان یکی از مولفه‏های مهم توسعه فرهنگی جامعه محسوب می شود که از یک سو در مسیر حرکت پیشرفت تولید علم و ارتقاء جایگاه جهانی کشور در علم که ذیل سیاست‏های کلی «علم و فناوری»][9][  تعریف می‏شود، و از سوی دیگر به عنوان پدافند غیرعامل فرهنگی][10][  نقش بسزایی در توسعه کشور و همچنین تحقق اهداف سیاست‏های کلی نظام در امور «پدافند غیرعامل»][11][ و][12][  ایفا می‏کند؛ همچنین تحقق سیاست‏های کلی برنامه پنجم توسعه][13][ در امور فرهنگی و اجتماعی با نگاه به چشم انداز 1404 با ترویج فرهنگ کتابخوانی ممکن خواهد بود.

این در حالی‏است که با اذعان به جایگاه والای کتاب در احیاء و تعمیق اندیشه انسان‏ برای تحقق تمدن نوین اسلامی ـ ایرانی و به عنوان مهمترین مولفه بسط فرهنگ جامعه، سوگمندانه باید معترف بود علیرغم تاکیدات رهبر معظم انقلاب مبنی بر نهادینه کردن فرهنگ کتاب و کتابخوانی، اکنون کتاب در محاق تغافل فرهنگی و مسئولانه مدیران، از موقعیت مطلوبی در جامعه برخورد نمی‏باشد و هنوز مطالعه به عنوان یک نیاز اساسی و دائمی در بین اقشار مختلف نهادینه‏ نشده است.

در رئوس مطالبات رهبری در حوزه کتاب سه گروه مورد خطاب قرار می‏گیرند که برای هر گروه وظایف و مطالباتی مطرح شده است.][14][ اولین گروه مردم هستند که در واقع مصرف‏کننده کتاب بوده و فرهنگ کتابخوانی مستقیما متوجه این قشر است و از سویی اقدامات دو گروه دیگر ناظر به گروه اول است. گروه دوم مولفان و ناشران هستد که برای مردم متناسب با نیازهایشان کتاب تولید می‏کنند. گروه سوم مسئولان و متولیان فرهنگ کشور هستند که مستقیم و غیر مستقیم دست‏اندرکار امور کتاب محسوب می‏شوند.][15][

حال که بحث در خصوص روابط عمومی‏ و نقش آن در ترویج فرهنگ کتابخوانی است می‏توان روابط عمومی‏ها را جزء سومین گروه مخاطب رهبری دانست که با انجام برنامه‏های ترویجی و تبلیغی و در عین حال انجام فعالیت‏‏های ابتکارانه و خلاقانه، نقش مهمی در گسترش فرهنگ کتابخوانی در جامعه خواهند داشت. به واقع نوع نگاه و اقدامات این گروه هم بر اقدامات و فعالیت‏های گروه دوم یعنی تولیدکنندگان کتاب موثر است و هم برای ایجاد ترغیب و گرایش به کتاب و کتابخوانی در گروه اول.

هر چند هدایت افکار عمومی و تجمیع ظرفیت نهادهای مختلف برای حرکت مردم در مسیر کتاب و کتابخوانی نیازمند زمان است و با کارهای ضربتی و کوتاه مدت قطعا نتیجه مطلوب حاصل نمی‏شود اما همانگونه که پیشتر گفته شد متاسفانه روابط عمومی‏های فرهنگی نیز فاقد استراتژی مناسب در این زمینه هستند و غالبا بصورت منفعل عمل می‏کنند. حال آنکه که روابط عمومی و ارتباطات از ابزارهای ترویجی به حساب می‏آیند و می‏توانند با سازوکارهای راهبردی، در لایه‏های مختلف جامعه نفوذ کرده و اهداف فرهنگی (از جمله ترویج فرهنگ کتابخوانی) را در جامعه تحقق بخشند.  اما با نگاه آسیب‏شناسانه به روابط عمومی در ایران ملاحظه می‏شود که غالبا فعالیت‏های روابط عمومی‏ها یا در قالب دفاع از ابعاد سیاسی سازمان‏ها است و یا حمایت صِرف از خود ِ سازمان؛ بی آنکه توجهی به نقش «مخاطب» به عنوان جامعه هدفِ ترویج، داشته باشند.

انتخاب موثرترین و مهم‏ترین وسایل و تاکتیک‏های ارتباطی با مخاطب از میان انبوه وسایل ارتباطی موجود در جامعه یکی از مسائل حساس و مهم است. چرا که این امکان را به روابط عمومی می‏دهد تا پیام‏های خود را به نحو موثرتری به جامعه هدف برساند. تاکتیک‏های نوشتاری، گفتاری، بصری و چندرسانه‏ای و رسانه‏ای از جمله این راه‏های ارتباطی می‏باشند.

امروزه که عصر ارتباطات با حضور رسانه‏ها معنا پیدا می‏کند، با ظهور رسانه‌های نوپدید در سدة اخیر، روابط عمومی‏ها با بهره بردن از ظرفیت رسانه‌ها دچار تحولی شگفت‌آور شده‏اند به گونه‌ای که امروزه رسانه‌ها یکی از ارکان روابط عمومی‏ها محسوب می‏شوند. از طرفی رسانه‏ها به دلیل گستره مخاطبین خود به عنوان یکی از ابزارهای مهم ترویجی محسوب می شوند که اگر به نحو شایسته‏ای در کنار روابط‌ عمومی‏ها قرار گیرند، می‌توانند کتابخوانی را به شیوه‌‌ای جدید و رویکردی نوین در جامعه گسترش دهند. از همین رو تکیه بر هم‏پیوستگی روابط عمومی و رسانه و در نظر گرفتن نقش محوری برای روابط عمومی به عنوان تکیه گاه و ریشه انجام یک تبلیغ و ترویج خوب است.

در تعریف‏های کلاسیک و تعریف‏های جدیدتر، ترویج][16][ را یک فضای سه پایه می‏بینند. یعنی می‏گویند ترویج مجموعه‏ای است از ATL[[17]] و BTL[[18]] و PR   در بین این ابزار ترویجی،  PR یا همان روابط عمومی با دو پایه دیگر متفاوت است. بدین نحو که BTL و ATL ارتباط یکسویه با جامعه هدف است اما روابط عمومی ارتباط دو سویه است که باید از روی موانع ارتباطی بگذرد، پیام هدف ِ تعیین شده را به مخاطبش برساند و بتواند پیام مخاطب را تحلیل کند و به مدیران ارشد فرهنگی برگرداند. پس پیام به عنوان مهمترین عنصر در روابط عمومی نقش اساسی دارد. از همین روست که می‏توان روابط عمومی را ایجاد رابطه خوب با مخاطبین، از طریق ایجاد «تصویر مناسب» از هدف در ذهن افراد و گروه‏های مرجع تعریف کرد.][19][

به طور کلی در فرآیندهای ارتباطی همواره اصل بر تفاهم است. در ارتباطات نه تنها «تحمیل» جایی ندارد بلکه از «اقناع» نیز تا حد امکان پرهیز می‏شود. چه آنکه اقناع بصورت نرم رویکردی سلطه‏جویانه به همراه دارد که در بلند مدت باعث مقاومت مخاطب در برابر پیام می‏شود. از سوی دیگر روابط عمومی‏ها در بحث ترویج باید به «تحقیق» اتکای ویژه و واقعی داشته باشند. در واقع اتکا به تحقیق و نیل به واقعیت‏های بی‏پیرایه از گروه هدف، این امکان را برای روابط عمومی‏ها فراهم می‏آورد که روند ترویج را در بهترین جهت خود هدایت کند.

حال که صحبت از اهمیت کتابخوانی و کارکرد روابط عمومی در این حوزه است، لازم است به نقش کتابخانه‏ها و روابط عمومی آنها نیز اشاره‏ کنیم. کتابخانه‏های عمومی به عنوان یکی از مراجع مهم فرهنگی بصورت مستقیم و غیر مستقیم در بسط و توسعه فرهنگی نقش عمده‏ و زیربنایی دارند که با قرار دادن افکار، عقاید و حاصل اندیشه‏های خلاق در کنار یکدیگر، وسیله‏ای برای ایجاد علاقه به مطالعه و تحقیق برای افراد جامعه پدید می‏آورد.][20][ در واقع کتابخانه‏های عمومی سنگ بنای توسعه علمی، فرهنگی، اجتماعی و شکوفایی استعدادهای افراد یک جامعه هستند. به همین دلیل یکی از معیارهای اصلی برای سنجش پیشرفت جامعه در دنیای امروز میزان هماهنگی کتابخانه‏های آن جامعه با تغییرات ایجاد شده در سایر بخش‏های جامعه است.][21][

از آنجا که کتابداری و اطلاع‏رسانی همواره به لحاظ نظری و کاربردی در حال تغییر و تحول پیوسته است و این تحول شرط ماندگاری و نیز ضرورتی برای مؤثر واقع شدن در فرآیند توسعه و پیشرفت جوامع بشری می‏باشد، باید با تجهیز کتابخانه‏ها به تکنیک‏های پیشرفته‏تر خطر جدایی کتابخانه‏ها و کتابداران از جامعه هدف را کاهش داد. در این جاست که نقش روابط عمومی‏ها نمود پیدا می‏کند.

در باب نقش روابط عمومی در کتابخانه‏ها حرف بسیار است و باید بطور مجزا و در قالب یادداشتی آسیب شناسانه به این مهم پرداخت . اما تنها به این نکته اشاره می‏شود که  متاسفانه در کتابخانه‏های ما بخشی به نام روابط عمومی یا وجود ندارد و یا بسیار حاشیه نشین است. در واقع بیشترین بار مسئولیت روابط عمومی‏ها بر دوش کتابداران است که با برقرار ارتباط موثر دوسویه با جامعه هدف، کتابخانه‏ها را قادر می‏سازد که اطلاعات مناسب را به دست آورده و برای دنبال کردن شیوه‏های دسترسی به اطلاعات در مخاطبین ایجاد انگیزه نماید و نقش خود را در پیشبرد و جست‏ وجو و بازیابی سریع اطلاعات افزایش دهد.][22][

کلام آخر

با بهره‏مندی روابط عمومی‏های سازمان­ها از کتاب و تعمیق مطالعه بین مخاطبین، هدف و پیام (دریافت و انتقال پیام) از طریق رسانه کتاب به اطلاع جامعه هدف می­رسد. در واقع رسانه کتاب در ماندگاری و تعمیق پیام ــ در کنار سایر قالب‏های اطلاع رسانی در کار روابط عمومی‏ها ــ برای مخاطبین به یاری روابط عمومی‫ها می‫آیند.

به عبارت دیگر، از آنجا که در هر بافت فرهنگی ـ به تناسب ویژگی‫های آن بافت ـ شیوه‫ها و شکل های گوناگونی برای آگاهی‫بخشی عمومی وجود دارد، روابط عمومی‫های هر سازمان  ــ در کنار سایر قالب‏های اطلاع رسانی ـ باید پیام و هدف خود را از طریق کتاب و در قالبی مکتوب در میان مخاطبین خود فرهنگسازی کنند؛ بگونه‫ای که مخاطب برای اطلاع از یک پیام مزبور به کتاب­های حوزه مربوطه (عمومی، تخصصی و ...) مراجعه کند. اینجا که کتاب در ماندگاری و تعمیق پیام برای مخاطبین، به یاری روابط عمومی­ها آمده و بدین ترتیب کارکرد اطلاع‫رسانی روابط عمومی‫ها به صورت عمیق و زیرساختی محقق می‫شود.

لذا روابط عمومی‫ها که پل ارتباطی با مردم هستند و به عنوان یک واسطۀ اثرگذار، درون و بیرون یک سازمان را به هم مرتبط می‫سازند، در حوزه فعالیت‫های خود جهت ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی دو کار می‫توانند انجام دهند: یکی اینکه جامعه مخاطب را نسبت به پیام و هدف خود از طریق کتاب «آگاه» کنند.

و دیگر اینکه محتوای پیام را در کنار سایر قالب‫های اطلاع‫رسانی، از طریق قالب مکتوب در اختیار مخاطب قرار دهند. چرا که فرهنگ مکتوب ماناتر و تاثیر در ذهن عمیق‫تر خواهد.

در پایان به منظور تحقق نقش روابط عمومی در ترویج و توسعه فرهنگ کتابخوانی پیشنهاد می‌شود:

-  برگزاری «نشست‌های تخصصی کتاب و روابط عمومی» به منظور بررسی راهکارهای عملیاتی و تدوین استراتژی کلان برای تحقق نقش ترویجی روابط عمومی‏ها در کتابخوان کردن جامعه

-  تشکیل کمیتة تخصصی کتاب در روابط عمومی‏ سازمان‏ها افزون‌تر بحث کتاب در درون سازمان‏ها

- تشکیل واحد روابط عمومی در کتابخانه‏های عمومی و یا برگزاری کارگاه‏های آموزشِ روابط عمومی کاربردی برای کتابداران

- پیوست بودن کتاب در تمام برنامه‌های فرهنگی روابط عمومی‏ ها

همچنین با توجه به در پیش‏رو بودن هفته کتاب و کتابخوانی دعوت می‏کنم از مدیران روابط عمومی‏ها در نهاد ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی، سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، نهاد کتابخانه‏های عمومی در استان‏های مختلف، و ... دست به قلم شده و نظرات، راهکارها و ایده‏های خود را در خصوص «نقش روابط عمومی‏ها در گسترش فرهنگ کتابخوانی در جامعه» را به نگارش درآورند.

* مجید صحاف

کارشناس ارشد مدیریت اجرایی استراتژیک؛ مشاور دبیرکل نهاد کتابخانه های کشور، مدیر نشر موسسه پژوهشی ـ فرهنگی انقلاب اسلامی

این یادداشت در سایت کاوشگران روابط عمومی ها منتشر شده است.

منابع

1.       مرکز پژوهش‏های علوم انسانی اسلامی صدرا (1392)، الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت، تهران: انتشارات انقلاب اسلامی

2.       علوی، پرویز (1379)، روابط عمومی‏ها و توسعه، تهران: اداره کل تبلیغات

3.       تابش، علیرضا (1383)، روابط عمومی و توسعه فرهنگی، تهران: وزارت ارشاد

4.       رمضانی، عبادالله (1392)، سند توسعه کتاب و کتابخوانی شهر تهران، تهران: نشر شهر، چاپ اول 1392

5.       بیرانوند، علی (بی‏تا)، کتابخانه‏های عمومی و توسعه فرهنگی، بی‏جا

6.       فرهنگی، علی‏اکبر (1383)، مجله هنر هشتم، «بررسی و شناخت ساختار فرهنگی کشور و نقش فرهنگسازی روابط عمومی»، شماره 36، صص 44- 46

7.       ادهمی، اعظم (1383)، فصلنامه اطلاع‏رسانی، «اطلاع‌یابی و رفتار اطلاع‌یابی چیست؟» شماره 19 (3 و 4)، صص 31- 36

8.       عبداللهی، منصور (1388)، نشریه صنعت خودرو، «روابط عمومی یا تبلیغات در جهان امروز کدامیک موثرترند؟»، شماره 127، فروردین، صص 18-19

9.       مکتبی فرد، لیلا (1385)، فصلنامه کتاب، «نقش کتابخانه‏های عمومی در تحقق اهداف فرهنگی برنامه‏های توسعه‏ای ایران 1368 ـ 1383»، شماره 66، تابستان، صص 271 و 272

10.   سهراب‏زاده، مهران؛ حسن‏زاده طاهری، حسن؛ خلیلی، محمد (1393)، مقاله «فرهنگ مطالعه و پدافند غیرعامل» در کتاب همایش ملی پدافند غیرعامل و علوم انسانی، کاشان: دانشگاه کاشان

11.   کریمی، لعیا؛ بین‏اقبال، ناهید؛ تفرشی، شکوه، همایی، رضا (1391)، نشریه مدیریت اطلاعات سلامت، «میزان و نحوه بکارگیری مهارت‏های ارتباطی توسط کتابداران کتابخانه‏های دانشگاه‏های دولتی شهر اصفهان»،  دوره نهم، شماره اول، فروردین و اردیبهشت، صص 43-53

12.   طلایی، مرتضی (1389)، «پدافند غیرعامل فرهنگی با رویکرد قدرت نرم»، به آدرس: http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8909011051

13.   پایگاه‏ اطلاع رسانی مقام معظم رهبری: http://Khamenei.ir

پی‏ نوشت ‏ها: