نکاتی در باب یک مناظره و یک پژوهش

مجید صحاف

مردی کُنجی نشسته بود و از روزگار می‌نالید؛ رهگذری از چرایی این نالیدن پرسید. مرد هم اندر نامرادی‌های روزگار و مصیبت‌هایش گفت. مرد می‌گفت و رهگذر با صدای بلند می‌گریست و گریبان چاک می‌کرد و به سر و صورت می‌زد از عزای مصیبت‌های مرد. مرد که حال گریان و نزار رهگذر را دید، شروع کرد به آرام کردن رهگذر که: «حالا سخت نگیر و آرام باش؛ در عوض به من مستحق کمک کن!»  رهگذر که این شنید گفت: «تا صبح برایت می‌گریم و گریبان چاک می‌کنم اما پولی نخواه که خبری نیست!»

گفته‫ اند و و البته حکیمانه گفته ‫اند که در «مثل مناقشه نیست» چرا که تمثیل و توسل به «مثل» برای تقریب ذهن به موضوع است. این داستان نیز، حکایت این روزهای ماست با کتاب و کتابخوانی و کلاف سردرگم سرانه مطالعه. کلافی که با مناظره و سخنرانی و مقاله و یادداشت باز نمی‏شود که هیچ، بعضا گره بر گره می‫افزاید. چه آنکه در تمام سالیان گذشته هیچ‫ یک از دستگاه‫های اجرایی و ستادی متولی این حوزه، به جز سوگواری اندر کتابخوان نبود مردم و  پایین بودن سرانه مطالعه و تیراژ کتاب و وضعیت کتابدارها به هیچ راه حل و برنامه بنیادین و مدونی برای سامان‫دهی به وضعیت کتابخوانی در کشور از یک سو و از سوی دیگر ارائه یک شاخصِ واحدِ کمی و کیفی و بومی برای محاسبه سرانه مطالعه نرسیدند و تنها به ارائه آمار و سخنرانی و نزاع‏ های حیدری و نعمتی و سوگواره گفتن و نوشتن از پایین بودن سرانه مطالعه پرداختند؛ و به قول سعدی ـ علیه الرحمه ـ : به ناله کار میسر نمی‌شود سعدی ...

فارغ از اینکه گسترش مطالعه یک امر چندوجهی است که علاوه بر خانواده و مدرسه و معیشت، نهادهای فرهنگی نیز یکی از اضلاع مهم آن به شمار می‫روند، در طول سه دهه گذشته مراعات نظیر اکثر صحبت‏ های متولیان فرهنگی، سیاه‏ نمایی یا بزرگ‏نمایی سرانه مطالعه در کشور و یا تخطئه و مقصر جلوه‏ دادن دیگر نهادها و دوره‏ های مدیریتی بوده است.

 اما با وجود همه فراز و نشیب‏ های موجود سوال اینجاست برای کشوری که می‫خواهد در افق 1404 در زمره کشورهای پیشرفته ـ هم به لحاظ نظامی و هم به لحاظ فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و ... ـ باشد، سرانه مطالعه چقدر باید باشد؟ آیا سرانه فضای فرهنگی 15 سانتی متر مربع یا ارقام و اعداد 2 دقیقه، 18 دقیقه و 76 دقیقه برای سرانه مطالعه غایت فرهنگی کشور محسوب می‫شود؟

هر چند این ارقام غم‫نامه‫ای که مثنوی هفتاد من است از بی‫اعتقادی به خواندن کتاب؛ اما پیرامون آنچه تا کنون گفته شده است و همچنین برنامه مناظره جمعه 30 آبان 93، نکاتی است گفتنی:

یک:

همان‫قدر که برخی، عدد 76 دقیقه را آمارسازی و یا به اصطلاح طهران قدیم «آواز کوچه باغی» برای آسودگی خیال بابت کتابخوان بودن مردم می‫دانند، به همان نسبت برخی دیگر هم عدد 2 دقیقه را سیاه‫نمایی از وضعیت سرانه کتاب در جامعه می‫دانند.

این هر دو دسته، قصد بزرگنمایی دارند؛ یک گروه قصد بزرگنمایی خویش و دوران مسئولیت خویش و دیگری قصد سیاه‫ نمایی دسته اول. و این میانه کتاب و کتابخوانی عرصه تاخت و تاز متولیان این امر شده است که نه سیاه نمایی‫شان قابل اعتناست و نه بزرگنمایی‫ شان قابل اتکا.

باید از هر دوی این اعداد، از سیاه‫ نمایی و تخطئه آنان و بزرگنمایی و ذوق‫ زدگی اینان که همه بر مبنای محاسبات غلط است، بی‏ اعتنا گذشت و نگاهی کلان‫تر به ماجرا داشت و نحوه محاسبه سرانه مطالعه را با خردی جمعی ـ به دور از سیاست‫ زدگی و سلیقه‫ های سیاسی ـ مورد محاسبه قرار داد. چه آنکه بعد از سه دهه از انقلاب اسلامی، هنوز کشمکش و نرسیدن به یک بسته پیشنهادی واحد ِ عملیاتی چه در مورد ترویج کتاب و چه در مورد محاسبه سرانه ادامه دارد.

اما آنچه مهم است این است که از ورای این هر دو دسته، نگاه به مقوله کتاب و کتابخوانی را باید به فال نیک گرفت. چرا که میدان دادن به تفکرات مختلف، هم کاستی های آنان را عیان می‏ کند اما به نظر می‫رسد بعد از سه دهه آزمون و خطا زمان آن رسیده است که راهی برای این غمنامه پیدا کنیم.

دو:

در سال  1392  پژوهشی با عنوان «نظرسنجی از بازدیدکنندگان بیست‏ و ششمین نمایشگاه بین‏ المللی کتاب تهران با تأکید بر رابطه بین استقبال از نمایشگاه و میزان مطالعه بازدیدکنندگان» با هدف جامعه عمل پوشاندن به مطالبه رهبر انقلاب مبنی بر ارزیابی محتوایی هر ساله‏ نمایشگاه کتاب و کشف رابطه بین میزان استقبال مردم از نمایشگاه با سرانه مطالعه در کشور، صورت گرفت.

نتایج این پژوهش میدانی[1] به لحاظ ویژگی‫های محیطی و انسانی جامعه آماری از این حیث اهمیت دارد که:

اولا در یک محیط کاملا فرهنگی و مرتبط با حوزه کتاب و کتابخوانی انجام شده است.

ثانیا در این محیط فرهنگی بنا به نتایج این پژوهش 71 درصد بازدیدکنندگان با تحصیلات دانشجوی کارشناسی به بالا هستند و 69.5 درصد نیز دارای مشاغلی چون: استاد دانشگاه، محصل و دانشجو و طلبه، روزنامه‫نگار و خبرنگار، مدیران رده بالا، پزشک، مهندس، وکیل و قاضی هستند. لذا هم به لحاظ مدرک و هم به لحاظ شغلی با قشر فرهیخته‫ای و نخبگان فرهنگی روبرو هستیم.

ثالثا تنها 33% بازدیدکنندگان یکی از دلالیل خود را برای بازدید از نمایشگاه، تفریح و گردش و پر کردن اوقات فراغت ذکر کرده​اند[2] و الباقی با انگیزه استفاده از امکانات و فضای نمایشگاه (اعم از خرید کتاب، شرکت در برنامه‫های جنبی، استفاده از تخفیف‍های نمایشگاه و ....) وارد این محیط می‫شوند.

بر همین اساس برخی نتایج این پژوهش در قیاس با برخی مطالب ارائه شده در مناظره مورخ 30 آبان 93 در خصوص «سرانه مطالعه» بیان کرده و علل واقعی پایین بودن «سرانه مطالعه» مورد بررسی قرار می‏گیرد. 

ــ 1 ــ

طبق نظرسنجی برنامه مناظره 40درصد بینندگان مهم‌ترین دلیل پایین بودن سرانه مطالعه در ایران را «گرفتاری‫های معیشتی» ذکر کرده اند. به آمار پژوهش انجام شده در نمایشگاه کتاب توجه کنید:

دلایل مطالعة کم به ترتیب اولویت به این قرار است:

• طولانی بودن ساعات اشتغال و تحصیل و نداشتن وقت (70.7درصد)؛
• تنبلی (9درصد)؛
• گذران اوقات فراغت به شیوه­ های دیگر (6.1درصد)؛
• عادت نداشتن مردم به مطالعه (3.5درصد)؛
• عادت نداشتن به مطالعه از دوران کودکی (3.5درصد)؛
• قیمت بالای کتاب­ها (2.6درصد)؛
• جذاب نبودن کتاب­ها (1.4درصد)؛
• عدم دسترسی به کتاب­ها (0.9درصد)؛
• نداشتن برنامه­ ریزی صحیح و دوری از محیط علمی و دانشگاهی (0.9درصد)؛
• مشکلات جسمی و روانی (0.6درصد)؛
• بی­ علاقه و بی­ حوصله بودن به مطالعه (0.6درصد).

نتایج هر دو نظرسنجی یکی است. اما نگاهی به آمارهای حضور ایرانیان در شبکه‏ های اجتماعی و موبایلی و میزان صرف وقت در این شبکه‏ ها، پذیرفتن این پاسخ از سوی مخاطبین را دچار خدشه می‏کند. آماری که حاکی از «رتبه اول ایران در استفاده از وایبر»[3] است و یا «58 درصد کاربران اینترنت عضو فیس بوک»[4] هستند و یا آمارهایی در خصوص واتس آپ و توئیتر و دیگر شبکه‏ های اجتماعی؛ به نظر می‏رسد پاسخ‏هایی چون «مشکلات معیشتی» و «طولانی بودن ساعات اشتغال و تحصیل و نداشتن وقت» (که هر دو در یک راستا قرار دارند) علل گوناگونی می‏تواند داشته باشد که از آن جمله می‏توان ساده ‏‏اندیشی برای پی بردن به علت مسئله[5]، تمایل به نزدیک‏بینی ذهنی و ساده و کوچک جلوه دادن واقعیات بزرگ[6]، عدم درک و تشخیص صحیح علل گوناگون یک مسئله، تاثیر و نفوذ عوامل دم ِ دستی و پررنگ‏ شده در جامعه[7]، پاک کردن صورت‏ مسئله و فرار از آن و ... اشاره کرد.

ــ 2 ــ

طبق نظر سنجی به عمل آمده در برنامه مناظره 24 درصد بینندگان، دلیل سرانه پایین را «گرانی کتاب» ذکر کرده‏اند؛ که در رده دوم علل پایین بودن سرانه قرار دارد. در پژوهش مذکور نتایج تا حدودی ناظر به همین مسئله است. انگیزه پاسخگویان برای شرکت در نمایشگاه بدین قرار است:

• خرید کتاب­های درسی و کمک­درسی (60.9درصد)

• استفاده از تخفیف­های نمایشگاه (52.4درصد)؛

• بالا بودن قیمت کتاب به­طور معمول خارج از نمایشگاه (49.2درصد)؛
• عدم دسترسی مناسب به کتاب در طول سال (49.2درصد)؛
• آشنایی با تازه­های کتاب و نشر (48درصد)؛
• خرید کتاب­های غیردرسی (45.2درصد)؛
• تفریح و گردش و پر کردن اوقات فراغت (33.3درصد)؛

بر همین اساس اولویت‏های دوم و سوم انگیزه حضور در نمایشگاه کتاب «گرانی کتاب» است. اما باز هم به نظر می‏ رسد این دلایل، تنها دلایل مقطعی و آدرس اشتباهی است که مدیران فرهنگی را به تکاپوی درمان مقطعی و یا همان «مسکن درمانی» می‏اندازد.

اما اگر بخواهیم«گرانی کتاب» را به عنوان یکی از دلایل مهم پایین بودن سرانه مطالعه فرض کنیم، نتایج سه پژوهش این عامل را از اولویت اهمیت خارج می‏کند.

طبق «نظرسنجی از بازدیدکنندگان بیست‌و‌ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب» مکان­هایی که از آنجا در سال 1392 کتب به امانت گرفته شده به ترتیب اولویت عبارتند از:

• کتابفروشی 64.2 درصد،
• خرید از نمایشگاه تهران 36.3درصد،
• کتابخانه عمومی19.6 درصد

 در پژوهش «شورای فرهنگ عمومی» مکان­هایی که از آنجا در سال 1389 کتب به امانت گرفته شده به ترتیب اولویت عبارتند از:

• دوستان و آشنایان 7.9درصد،
• کتابفروشی 6 درصد،
• کتابخانه عمومی 5.9 درصد،

نتایج نشان می‏ دهد با وجود گرانی! تمایل افراد برای خرید کتاب بیشتر از امانت‏ گیری است. هرچند در این بین باید به آسیب‏ شناسی کتابخانه‏ های عمومی نیز توجه شود که پرداختن به آن در فرصت این نوشتار نمی‏ گنجد (اگرچه مختصرا و در قالب پاورپوینت به این موضوع پرداخته‏ ام.)

پس عامل «گرانی» هم دلیل اصلی عدم اقبال عموم مردم به کتاب و کتابخوانی نیست. چرا که رفتار مصرفی قاطبه مردم نشان می‏ دهد در صورت «احساس نیاز» به کالایی، چه این «احساس نیاز» واقعی باشد و چه کاذب و بر اساس مصرف‏ زدگی و تجمل‏ گرایی، فارغ از شدّت و حدّت قیمت‏ها، مبادرت به تهیه آن می‏کنند.

نتیجه آنکه نه تنها «فرهنگ کتابخوانی» جایگاه مطلوب و شایسته‏ ای در سبک زندگی مردم ندارد، بلکه در بُعد کلان‌تر «مصرف فرهنگی» مردم نیز در شرایط مطلوبی قرار ندارد و کمتر از انتظار است. چرا که به گواه آمار ارائه شده از سوی مرکز آمار ایران در مجموع 4% کل هزینه‌های خالص سالانه خانوارهای روستایی و شهری به امور تفریحات، سرگرمی‌ها و خدمات فرهنگی اختصاص دارد.[8]

ــ 3 ــ

عدم مطلوبیت جایگاه کتاب و کتابخوانی در زیست فرهنگی مردم ناشی از گسست زنجیره مصرف فرهنگی است. چرا که ارتباط میان نهادهای فرهنگی و رسانه‏ ها اعم از رادیو و تلویزیون و جراید و نشریات در حوزه کتاب قابل ملاحظه و کاربردی نیست و هنوز هیچ یک از این نهادها و رسانه‌ها نتوانسته‌اند «احساس نیاز» به کتاب را در بین لایه‌های مختلف آحاد مردم ایجاد کنند.

چه آنکه در مناظره «سرانه مطالعه» نیز تنها نزاع‏ های حیدری و نعمتی و تخطئه کردن عملکرد دیگر نهادها یا دوره‌های قبل دیده شد. (رجوع به متن مناظره بخصوص متن صحبتهای آقایان جوادی یگانه و آموزگار، کفاش) گفتن ِ صِرف از اینکه «کتاب خوب نداریم»، «باید دلایل پنهان مطالعه کم بررسی شود»، «شبکه توزیع خوب نداریم» و قس علیهذا هرچند هرکدام دلیلی بر پایین بودن سرانه مطالعه کتاب می‏تواند باشد، اما نکته جالب این است که هیچ یک از نمایندگان نهادهای فرهنگی ِ حاضر در مناظره به کاستی‏ های ارگان ِ متبوع خود ــ هم به لحاظ سیاستگذاری و هم به لحاظ عملیاتی ــ کوچکترین اشاره‏ای نکرده و تمام تقصیر ِ «بی‏ اعتقادی و بی‏ نیازی به خواندن کتاب» در جامعه، بر دوش دیگرانی که در برنامه حضور نداشتند، گذاشته شد.

***

به نظر می‏رسد «بی‏ اعتقادی و بی‏ نیازی به خواندن کتاب» مهمترین دلیل عدم گرایش مردم به سوی کتابخوانی است که این نیز ناشی از کاستی‏ های سیاستی و عملیاتی و اجرایی در دستگاه‏های متولی فرهنگی ــ خاصه حوزه کتاب و کتابخوانی ــ است. چرا که این بی‏ اعتقادی و بی‏ نیازی به کتاب نه تنها شامل عامه مردم می‏شود بلکه قشر نخبه و فرهیخته جامعه نیز مبتلابه این معضل فرهنگی است. چرا که به گواه آمار پژوهش مزبور در نمایشگاه کتاب ــ که همانطور که گفته شد «نخبه» محسوب می‏شوند ــ تنها 19 درصد افراد، جهت «رفع نیازهای آتی» خود به خرید کتاب مبادرت می‏ کنند.

طبق این پژوهش انگیزه افراد برای خرید کتاب بدین قرار است:

• مطالعه (63.5درصد)؛
• رفع نیازهای آتی (18.9درصد)؛
• رفع و رجوع پاره‏ ای از مسائل در موقع نیاز مانند هدیه دادن (12.3درصد)؛
• تکمیل کتاب­های کتابخانه شخصی (4.5درصد)
• و سایر موارد (0.8درصد)

از همین رو نهادهای متولی امر باید این «احساس نیاز» را با تغییر ذائقۀ مصرف فرهنگی و پربار سازی ِ زیست فرهنگی مردم جامعه از طریق سیاستگذاری‏های ِ عملیاتی و کاربردی «ایجاد»، «هدایت» و «تثبیت» کنند و به سه دهه نعمتی و حیدری کردن ِ موضوع «سرانه مطالعه» کتاب خاتمه دهند و شورایی متشکل از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نهاد کتابخانه‏ های عمومی کشور، شورای فرهنگ عمومی و سازمان ورزش و جوانان، یک بار برای همیشه «پیوست فرهنگی سرانه مطالعه» در کشور را تدوین و «یک نهاد» را متولی محاسبه سرانه مطالعه نمایند. و بدین ترتیب از آفتی به نام «موازی‫ کاری» که مبتلابه اکثر دستگاه‫ها و ارگان‫ های متولی فرهنگ است و باعث استفاده غیرموثر و ناکارآمد از اعتبارات و هدر رفتن بودجه‫ های تخصیص‫ یافته، کاهش اقبال عمومی به فعالیت‫های جزیره ‫ای انجام شده درحوزه کتاب، و در نهایت عدم کارآیی مناسب طرح‫ها و برنامه‫ ریزی‫ های حوزه کتاب و کتابخوانی جلوگیری کنند؛ و با نگاه «قرارگاهی» به حوزه کتاب و کتابخوانی و ایجاد هماهنگی و هم ‏افزاری زمینۀ ارتقاء کیفیت برنامه‫ های راهبردی و فرهنگی کتابخوانی در کشور را ایجاد کنند.